Nathan hi Bangladesh ram I a ummi kan unau hna Bawmi miphun a si. Catial thiam an ngeihchun zong a si hleia h ramkhel lei zong in an zohthla tukmi pakhat a si. Bawmmi le Hakha-Thanthlang hi kanholh ai khat ngai ko caah a bialehmi zong hi remh ti lo in an mah Bawm holh bak in ka van thalh chih ko lai. Biahal tu Sang Lian Thawng( tlerlung).

Nathan hi Bangladesh ram I a ummi kan unau hna Bawmi miphun a si. Catial thiam an ngeihchun zong a si hleia h ramkhel lei zong in an zohthla tukmi pakhat a si. Bawmmi le Hakha-Thanthlang hi kanholh ai khat ngai ko caah a bialehmi zong hi remh ti lo in an mah Bawm holh bak in ka van thalh chih ko lai. Biahal tu Sang Lian Thawng( tlerlung).

1.      Tlerlung: A hmasaa bik ah nangmah tuanbia tawi nan kan chim kho hga maw?

Nathan: Ka min chu Nathan. Ka pa min chu Zotawn, chun ka nu min chu Rokil asi. Kei hi an fapa lakah a tlumniang chemmi ka si. Kum 1972 ah Bawmram, Chittagong Hill Tracts Bangladesh ah ka suak. Tu hunah chun ka dâwngsung hen Ruma khua ah ka um.

2.      Tlerlung: Na sianginn kainak le a tu an riantuan lio mi na kan chim kho hna maw?

Nathan: Kei mah hi sinnâk leikang ah chun Dhaka University thawk hen BFA(Honours) leh MFA pass mi ka si. Ka chasin a lim nunah zei rian khawm tuan lo rawh hen ka khuate Ruma ah ka tlung le ka um pawt. Kei hi Artist (ruktuahthiam mi) pakhat ka si. Oilcolor, watercolor, acrylic, charcoal leh pencil media hen ruk tamtak ka tuah. Chun, sculpture khawm thing (wood) leh concrete media hen tamtak ka siam na. Ka ruktuah tla chu hi ramsung leh ram dang tla ah khawm ruktuah langhnâk (art exhibition) ka siam mi rawh. Zei ma zawnah ka hun lawng liauah chabu ka rin. Tuah mah Bawm phun leh Kuki-Chin mi phuntete –Pang, Lushai, Khaileng, Khiang leh Miria phun kan ummi tla humhalh khonâk ding hen ‘Kuki-Chin National Development Organization (KNDO)’ ti min vuah hen murui pakhat kan dirh le chumi lakah Central Committee ah President ka si. KNDO hi kan Laimi phun tla nih ‘Lai’ nan a ti ko na hen ‘Chin’ nan a timi hawi hen Bâwm leh Chinmi phun thlak Miria, Khaileng leh Khiang phun tla kâwk sih ver khonâk ding hen ‘Kuki-Chin’ kan ti.

3.      Tlerlung: Cauk hna na tialmi na Facebook ah kan hmuh pah lengmang. Zei bantuk cauk deuh dah na tial. Cauk zeizat dah na tial cang?

Nathan: Chabu tamtak ka rin rawh. Abiktak hen kan ram art, history leh ethnography tlunah asi dauh. Ka rinmi le suah hen a um rawhmi tla chu: 1. The Bawmzo: A Study of Chin-Kuki-Zo Tribes in Chittagong Hill Tracts (English hen) 2. Phun Zalennâk (Bawm hawlh hen) 3. Chinlung suak History (Bawm hawlh hen) 4. Ethnic arts, crafts and music of the Chittagong Hill Tracts: the story of Kuki-Chin-Mizo tribes (English hen). 

                   Mah hi a mah nih a tialmi cauk zeimaw zay cu an si hna. 

4.      Tlerlung: Adang na tial cang I chuah rih lo na ngei maw? Na ngeih ah cun a tlangtar hna na kan

chim kho hnga maw?

Nathan: Ka suah lo rihmi tla lakah chun: 1. Remnâk ram tlaah 2. Bawm phung-le-lam 3. Kan laikulh politics 4. Art History leh keimah auto-biography hawihen ka rinmi chabu ka timhtuahmi a um, chumi lakah- 6. My sculptural works, The Chittagong Hill Tracts in my artworks, Scandinavia in my eye, tla asi. Adang Bengali hawlh hen khawm ka rinmi pa khat a um.

an mah nih a suami a si. Laimi hi kan rak men ve lo.

5.      Tlerlung: Na cauk pakhat ah khan "Zo Bawm" timi na tial mi ka hmuh. Nan mah hi Lai nan ti ti maw Zo nan i ti dah? A tawifiang in theih kan duh ko.

Nathan: "Zo Bawm" si lo hen "Bawmzo" tihen ka rin. Amahlam chu zeimi phun min thumal dauh kan mang a ţha ti mawh zeimi hen kan ram sungah kan a meltheih dauh lai tinâk asi. Mizoram kan kal asi chun Zo hi an mang tam. Chin ramah kan kal chun Chinmi kan a ti a ngai. Manipur ah kan kal asi chun Kuki an a ti mi an tam ngai. Lawngtlai ah kan kal asi chun Laimi kan a ti ngai. Zeital siseh, kan nih Bâwm phun hi alanah chun 'Laimi' kan a ti tâwn. Kawr phunpi tla nih 'Kuki' an hawng kan ti. Kan Bâwm upa dauh zeimi nih chun 'Bawmzo' tihen khawm cha an rin. Kei nih 'Bawmzo' hi ka chabu ah a min ka vuahnâk ruangah chun ‘Zo’ kan a ti vernâk khawm asi lêm lo. Bâwm chu Chinmi phun kan sinâk diktak hen khawm kan ram sâwrkar nih an hawng kan theih. Bengal history ah chun Kawr phun nih ‘Kuki’ mawh ‘Chin’ an hawng kan ti. Political ruikhalhnâk ah remchângnâk ding ruangah mawh Chinmi phun sikhat kan si khonâk ding ruangah chun aherhnâk ah chun Chin, Kuki leh Mizo thumal khawm kan mang a herhnâk a um. Hi ram Bangladesh ah umtu Bâwm phun tla hi nu-pa thâ kan nei ţha lo le kan a rinsanhnâk ding khawm kan nei tâwn lo. National leh Regional Poltical Party tla ah khawm phunpi thutangah kan um. Chinmi phun kan unau -Pangkhua, Lushai, Khumi, Khiang leh Miria tla khawm an um bâk le sikhawmsele political hen siremnâk kan nei kho loh. Sawrkar thawk development facility tla khawm kan tawng kho lo. CHT ah kan ummi Chinmi phun tla hi Tibeto-Burman hawlh dawngsung lakah ‘Kuki-Chin’ hawlh hen hawlhtu kan si. Chumi ruang takah kan ram sâwrkar leh phairam kawr phunpi tla nih ‘Kuki’ mawh ‘Chin’ tihen an hawng kan theih tâwn. Hinah umtu Bawm leh Kuki-Chin phuntete tla hi sawerkar thawk hen siremnâk zeikhawm kan tawng kholo. Kan a pahmi tlângmi phunpi dauh-Chakma leh Mogh (Rakhain mi phun) tla nih an hawng kan thliardang tuk le CHT sungah a hawng lutmi NGO leh thil zei zawng lakah khawm Bâwm phun nih kan tawng kholo. A let hen kan Bâwm missionary tla tlunah sâwrkar sinah diklo takhen tlang zanhnâk bang an tum. Kan mâilei ah kan phun nih zalennâk leh sakhua himnâk ding lampi a pit hen ka muh. Chumi ruangah kan phun humhalh khonâk ding hen rian tamtak tuan kan ngai. Tuah chun phun dang naunehnâk tangah kan um, kan zalen kholo. Nangmah hawite hen Dr. Vumson fanu Dr. Biancason nih thu tamtak ahawng ka deih. Kuki, Chin leh Mizo an a timi ruitu tla nih khawm himi tlunah ngaihnâk tamtak an sim.

Bawmzo cauk cu a mah sin ah aum ko rih lai.

6.      Tlerlung:  Nang mah bang in catial hi Bawmmi phun ah na um pah ve maw? Magazine te hna cazual te hna nan chuah kho maw?

Nathan: Bâwm hawlh hen chabu suahtu leh magazine ah rintu chu kan tam thlo ko le, a chabu hen suahtu chu kan tawm thlo rih. Bible commentator khawm an tam ngai. Chabu rin suah rawhmi tla khawm an um. Kei chu Bawm Literature Forum (BLF) ah Secretary ka si le magazine tla khawm Bâwm hawlh hen kan suah vima. Remchanglonak ruangah suah kholo rawh hen kan hawng um. Chun Kawhmi (Church) tla nih khawm Bawm hawlh hen magazine tamtak an suah. Dhaka Bawm House (DBH), Bawm Social Council-Bangladesh (BSC-B), Bawm Students Association (BSA) leh Young Bawm Association (YBA) murui tla nih khawm magazine an suak bak.

7.      Tlerlung: Bawmmi phun hi a tu I na holh (Lai holh kan ti ko lai cu) zapi nih an I fiang kho dih maw?

Nathan: Asi tuah kan hawlhmi hawlh hen Bâwm kan a ti mi vial chu kan hawlh. Bâwm silo rih hen Lushai, Pâng leh Khaileng tla hen khawm Bâwm hawlh hen kan a tlen kho ko. G.A. Grierson nih Linguistic Survey of India ah a sûtdân hen Bâwm hawlh hi Kuki-Chin hawlh ţeng asi a ti. Bâwm kan simi vial nih chun zapi hen kan hawlh kho ver, chun Bâwm chalung khawm hi kan rin-rel kho ver ko. Kan chalung (alphabet) hi 99% kan rin-rel mawh kan theih kho ver.

8.      Tlerlung: Cauk chuah le zuar in nan mah lei ah pawchawmnak tiang in ruahchannak a um kho maw?

Nathan: Chabu zuar hen indâwng tuam lawm kho remi chu an um hen ka muh lo rih le, sikhawmsele magazine leh chabu chu tampi hen Bâwm nih kan suah rawh. Mah kawhmi (church) chiau nih magazing mawh magazinete hawi hen an suah ver, amahlam chu a dangbik hen kan suah kho khawmsele zuar hen einâk muh khonak a um re ding hen ka lung a um. Tuhun takah Pu Rev. Lalsang nih kawhmi lei kangahmi thu Mizo hawlh henmi magazinetete a hawng ţhenmi ka muh, kei mah nih khawm regular hen ka lak piak bak. Chumi thawk hen Mizoram thâwngthâng tla tamtak kan theih kho bâk. Zei ma zawnah Manipur thawk Kuki tla magazine kan tawng. Burma ahmi kan Chinmi phun magazine kan muh kholo le Chin Hills thâwngthâng khawm kan theih kholo hi. Alanah CNF hotu tla kan Bangla ramah an um liauah chun CNF nih a suahmi magazine tla kan muh kho. A tuah chun kan muh kholo rawh Chinmi phun magazine tla. Tuah National Library kan nei. Lairam thawk hen mi “Lai Nunphung” timi chabu kan nei. Bâwm upa tla nih rêl nuam an ti.

9.      Tlerlung: Nan nih hi Bangladesh cozah kut tang ah nan um tikah holh nan ca le nunphung kong ah hna hnawhnak nan tong bal maw?

Nathan: Asi, kan nih hi Bangladesh sâwrkar thutangah leh awpnâk tangah ummi kan si. Kan mah le mah nih humhalhnak mawh self-dtermination nei hen ummi khawm kan si lo rih. Kan mah phun nih State mawh Autonomous Council khawm neimi kan si lo le nun-phung humhalh tla khawm hi thungâi hen thil harsa asi. Kan mah nih a humhalh leh a todenh kho bâknâk ding ruangah tukum sungah kan ram Prime Minister sinah memorandum ţhatak hen kan pek. Mailei ah kan mah phun nih kan todenh kho bâknâk ding hen dawnruatnâk tla kan nei vima.

10.  Tlerlung: Bawmmi phun hi milu zeizat hrawng dah nan si hnag? Biaknak hi ta zei biaknak dah nan biakmi a si?

Nathan: Bâwm mi phun hi kan minunglu chu 15000-20000 bâwrvel kan si lai. Amahlamchu Mizoram Lawngtlai district ah an ţiau ver. Mizoram sung Chittagong Hill Tracts ramri (border) kiangah khawm tam tâwk ual an um. Sakhua lungnâk lei kangah chun 100% Christian kan si.

Mizo hlasakthiam Betshy le Bawm nungak cheukhat

11.  Tlerlung: Khrihfa hi a ho nih dah nan ram ah thawngtha thlaici a rak vorh hmasa. Zeitik kum ah dah missionary an rat. Khoi ka khuami dah an si?

Nathan: Kan ram CHT ah Zo Sapthar an timi Edwin Roland kha missionary hen a hawng lut masachem, chumi kum chu 1918 asi. Chun, anehnun, Bâwmramah  chun Pastor H. Dala leh Pastor Patlai nih thâwngthâng ţha an hawng vawrh masachem kum 1928 vel ding ah. Kum ah Sirte khuate an hawng lut masachem le, chumi thawk hen Chittagong Hill Tracts Bâwmram ah an hawng lut. An mah tla hi Mizoram ahmi an si. Pastor Patlai hi Laimi asi an ti. Christmas mang masa chem kum khawm a hawng si hen an sim.

12.  Tlerlung: Bâwm holh in Baibal nan ngei maw?

Nathan: I, kan nei. Bâwm hawlh hen rinmi Baibul (thuthlûngthar leh thuthlûngli) kan nei. Kan Bâwm Bible hi tuah Lai hawlh leh Mizo hawlh hen rinmi alphabet hen nget rinmi asi.

13.  Tlerlung: A ho nih dah a rak in leh piak hna. Zeitik kum ah dah an rak nam. Cun pakhat hal than kan duhmi cu Bawm hi kan holh ai thei kho ngai nan ca hi a ho nih dah a rak in ser piak hna?

Nathan: Kawhmi tla nih Bible translation Committee (Bâwm lakah) aum. Chumi tla nih an lehmi asi. Bţwm hawlh hi Falam leh Thangtlang hawlh hen a bang. Haka hawlh hen khawm a bang. Laimi hawlh sûttu (linguist) Salai Kenneth Vanbik leh Salai Ceu Hlun nih a sutmi Chinmi hawlh tlaidân thu tla khawm ka rêl.

14.  Tlerlung: Nan mino hi fimnak lei ah thiamsang kai tam an um ve maw? Baibal lei maw an tam deuh secular lei deuh dah?

Nathan: Kan ramsungah chun secular hen cha sintu an tam dauh. Kan ramsungah theology hen abiktak hen Christian theology hen sin sangnâk ram sawrkar nih a approvemi University ah Christian theolocial subject bik a um loh. Bangladesh ah Theology sinnâk thawk hen nan Chin Hills ahmi pakhat Degree a lâkmi ka theih. Theology hen chun India, Korea leh Philipine ram tla thawk hen degree lâktu an tam ngâi.

15.  Tlerlung: Malaysia kan um le cun Australia kan phaknak zong ah kan unau Bâwm miphun hi kan in hmu tuk hna lo. Ramleng chuak hi nan tam pah ve maw?

Nathan: Australia ah chun kan ram Bâwm phun thawk umtu an um lo le, amahlam chu, scholarship hen nunau pa 2/3 an a sin. Amerika leh Europe ram tla ah tlâwngtu chu an um bâk le, chumi tla lakah um pawttu tla chu indâwng tam an si loh.

16.  Tlerlung: Kanmah bang in Refugee in ramleng chuak hi an um ve maw? Si lo ah ram leng sianginn kai hna hi tam nan ngei hna maw?

Nathan: Kan um loh. Amahlam chu, sinnak zulhpeh ding ruangah mawh kang dangdang hen kaltu an um. Tuah Amerika, Canada, Switzerland, Franch leh England ah zei mi chu in dawng hen umtu an um. Tam an si loh.

17.  Tlerlung: Bia dangah van kal rih u sih law. A tu awmram I nan khuapi theih kan duh ko. Cun nan mah nan I thithruainak ah Bangladesh cozah nih maw an in ukpen hna?

Nathan: Asi, khuapi lian hi kan nei a tha loh. Ruma khuapi hi Bawm phun umnak khuapi dauh chem asi. Chumi nehnun ah-Fiangpidung, Munnuam, Sunsawng leh Faruk khua tla hi kan khuapi dauh chu asi.

18.  Tlerlung: Nanmah lei in PM hna a cozah nan thlah kho ve hna maw?

Nathan: Kan nih ram khawm sawrkar chu PM nih a awpmi asi ko. Democratic ram asi.

.

Tlerlung: Nan nih le kan nih cu unau thisa tlai kan si hna. Cu tik ah CNF/CNA zong nan lei ah rak um lio ah neihniam in nan um ti kan theih cu tikah an mah hi ta ab member ah a lutmi nan um pah ve maw?

19.  Nathan: CNF/CNA lakah chun Bâwm phun thawk hen an ummi ka theih lo le, amahlam chu kan ti kho tawkri hen kâng dangdang hen kan ţangpi na bâk. Bawm phun nih duh hawi hen CNF râlkâp tla kan ţangpi na kholo. An mah CNF nih an hawng kan ţangpimi a tam dauh nge. Aw! Chin Rifle Battalion (CRB) ah lamchun mi tamtak Bâwm an um ti ka theih. Ka papi Zakap khawm chu CRB ah ralkap asi bak. Asi, nan nih leh kan nih hi unau thisen suak khatmi kan si. CNF ruitu tla nih Bawm phunmi tamtak an hawng kan ţangpi. Tuah Dhaka Bawm House khawm hi amasa chemah Pu ZingCung nih dirh kho ding hen a hawng kan ţangpimi asi. Aneh nunah Pu David Cungbik Ling nih a hawng kan bawmh. US leh Canada ah umtu kan Chinmi tamtak nih an hawng kan ţangpi. An hawng kan dawtnak zeiliau khawmah kan philh kholo! Tuah chun himi Bawm House thawk hen mi thiam taktak degree lak kho rawh hen an um. Tuah khawm tamtak University leh College ah sin liaumi an um. Tuah chun, kan ramsungah umtu mi sirem leh minei dauh tla nih an hawng kan ţangpi vima. Atirah chun kei mah leh Pu Laldawnsang (tuah London ah a ummi) nih kan khalh. Tuah ah kan nau leh- Jerry Rualthanglian, Thangkhamlian leh Laltanzual tla nih an ruikhalh vima na. Kan ram sâwrkar Prime Minister rangah khawm Bawm Hostel hawng kan sak piak ding hen application kan thehlut mi rawh. An hawng kan ţangpinâk leh kan dâwtnâk ruangah CNF ruitu leh Chinmi tla tlun zeiliau zawngah lâwmthu kan sim.

20.  Tlerlung: Ramdang hna ahin teh an kal kho pah tawn maw? Na kal ahcun khoika ram deuh dah na kal tawn. Zei li herh deuh ah na kal tam bik?

Nathan: Kan Bawmram ah kawhmi ruitu tamtak chu missionary rian ruangah kaltu an um. Europe leh Amerika ah kaltu an um. Kei khawm tlaklei ramah ka va tlawng bak. Kum 2013 ah Sweden leh 2014 ah Denmark ram art exhibition leh sinnak ding ruangah ka kal. Chumi silo hen Thailand leh India state tamtak khawm University ka kai liau ah ka va tlawng.Mizoram khawm ka kalmi rawh, Chin Hills chu ka kal lo rih, kal ka duh tuk na hen.

21.  Tlerlung: Chin State hi teh tlawn ding in nai tim le maw?

Nathan: Chin State khawm tlâwng ding ka tim ko. Burma sâwrkar leh Chinmi phun humhalhtu murui CNF tla remnâk thuruatnâk a fel kho asi chun ka va tlâwng ngelchel ka tum. Chinmi ruitu leh mifing tla hen thu-bia ruat ka duh ngai. Chin Students Union leh Mizo Students Union nih Haka khuapi ah Cultural conference an tuah liauah sawmnak ka tawngmi ka hun remchânglonâk ruangah ka va kal kho lo. Amahlam chu, kan murui KNDO thawk hen an va tel kho bâk. Thungai hen sunhsaknâk an tawng ti ka theih. Lairam chu thungai hen a dawh an ti!

22.  Tlerlung: Hmunkip Laimi sin ah na lung um biasiaherh cah an duhmi?

Nathan: Lairam leh Laimi phun tla sinah thusim dingmi tamtak kan nei. CNF/CNA leh Laimi phun ruitutla leh Chinmi mifing dauh tla tlunah sim ding tam tak ka nei. Tuah kan umnâk ram hi chu kan mun bir asi kho awt loh. Phunpi tla nih dusah hen an hawng kan nâwr vima tâwn. Kan mailei hun tla ah phunpi tla nih nehsawhnâk mawh harsatnâk faktak an siam asi chun sungsuak khat kan sinak hen hawng kan philh bâk lah u. Kan mailei tamsâwtlote ah poltical field ah kal vima kan tûm. Dusah hen kan ram sâwrkar sinah bia halnâk memorandum tla kan pek. Kan phun humhalh khonâk ding hen kan a tim vima ko. Kan nih saklei Chinmi phun diktak kan si, mâilei ah kan harsatnâk huntla ah khawm hawng kan philh bâk lah u. Keimah Bâwm Literature Forum ah Secretary hen ka um liauah Magazine tamtak kan suah. Chumi lakah Laimi mithiam tla nih article leh thula tamtak an rin. Khahun liauah School of Law-Bloomington thawk hen Dr. Ngun Cung Lian, Sweden thawk hen Salai Van Hmung, Switzerland thawk hen Pu David Cung Bik Ling, University of Illinois-Champaign, USA thawk hen Salai Ceu Hlun, University of California, Berkeley thawk hen Kenneth Vanbik tla nih thu rokualtak tla an hawng rin. Salai Vanbiakthang, Hai Vung Lian, C. Eng, Za Tawn Eng leh Thlasui Tluangneh tla nih khawm science leh Music tlunah thu an rin. Ka muh na kholo rih, an tamtak ka rêlmi rawh. An thu rin tla a rokual hen ţha ka ti. Tutiang ah ka thinlung ah a châm kumza ko rih Salai Ngun Cung Lian nih BLF magazine ah a rinmi thu: “Bawmram le kan unau Bawm hna kha philh ni a um bal lo. Mi phun khat unau kan si caah kan thisen nih bia a chim I, kan cung ah dawtnak le zawnruahnak an ngeih mi vialte kha pakhate ta hmanh pekthan khonak ka ngei lo. “Mizo hna nih zalonnak an khel I, an hmuh tikah an kan tlun tak dih ko. Asinain, nanmah nih cun, Mizo bantuk in ra kan tluntak ti hlah u.” tiah kan ti mi bia hi ka hna chung in a chhuak kho hrim hrim lo. Kan ram hi zalonnak hmu she law, vawleicung ram vialte lakah na kal duh mi ram chim tiah ra ka ti hna se law ka thim hnga ding mi cu “BAWMRAM” asi ko.” ti hen a simmi thu ka thinlung ah a châm kumza ko. Chinmi phun ruitu leh mifing tla nih an hawng kan dâwtnâk tla chu laikulh a um kar zawngah kan lakah um kumza seh!

23.  Tlerlung: Hibantuk in na can tampi lak ah ton ton biaruahnak can ka pek caah lomhnak tampi ka ngei.

 

 Nathan: Aw kei zong kai lawm tuk ve.