Kan Laica hi Mc Nabb nih a rak tuah
hmasa tiah Dr. George Bedell nih 2002 December ah Salai Ceu Mang le Pu Stephen
Ni Kio a rak chimh bal hna. Mc Nabb hi A.G.E Newland he hin ralkap buu khat ah
a ummi an si i, amah nih Lai holh le Mirang holh in `ialmi “The hand book of Haka or Baungshe Dialect of
the Chin Language”, timi cauk hi 1891 kum ah an rak chuah.
Hi Laica thawhkehnak kong he pehtlai
in zeitik kum, nithla ah chuahmi a si ti kha a fiang ti lo nain 1892 kum Assam
ram, Tura khuapi ah American Baptist Missionary pawl i tonnak an ngei. Cu
tonnak ahcun Rom cafang (alphabet) hram a bunhmi Italian cafangfonh in ca tuahpiak
dingah bia an khiah. American Baptist Missionary (ABM) i an biachahnak report,
cahmai (8) lakah a tanglei bia zong hi an `ial.
1.
Assam state tlangcung mi hna i cafang caah Rom cafang hmanter ding.
2.
Assam state le Kawlram ramri i biaknak rian`uantu, cawnpiaktu saya hna cu,
tuhnu
zongah pehtlaihnak kan ngeih
`hiam`hiam lai caah aa lomi cafangfonh kha an
hman lai.
3.
Hi meeting i chung`uantu (Secretary) hna nih hi biachahnak kha Kawlram ah a
ummi Lairam le Kachin ram
biaknak rian`uantu pawl sinah thanh le langhter ding a si lai.
Kum 1954 kum ah uktu cozah le Lai
ramkulh cozah hnatlaaknak in Rangoon Arts and Science University (RASU) in
Laitlaang ca kong cekhlainak (research), khualtlawnnak (Chin Hills Linguistic
Tour University Project) kha an tuah. Hi timhtuahnak in G.H.Luce le Dr.
Theodore Stern, Prof. Eugene J. A. Henderson hna aa telmi phu cu Lairam Tedim,
Falam le Hakha khua hna ah December thla chungah cekhlainak an tuah.
An hmuhmi le an cekhlaining kha
Prof. Luce nih 1959 June thla ah Burma Research Society Journal ah a `ial.
1965 kum ah Prof. Henderson nih 1954
kum ah an rak cekhlai lio i a zapi fonh ( Tedim-Chin ) timi kha
cahmai 172 in Oxford University ah an nam i an chuah. Hi
cauk cu London i Asia nichuahlei Ca Cekhlainak cachuah 15 nak a si tiah an ti.
Prof. Henderson le a phu pawl nih an `ialmi ah;
“Falam
le Hakha ca zong kan cekhlaimi ah aa tel ve ko nain Tedim le Falam kar i kan
kal lio-ah kan ihphah-tom a tlau i cu tom chungah aa tel ai. Falam le Hakha ca
kong cekhlai khawh a si ti lai lomi hi ngaihchia ngai a si ko.” tiah an
`ial.
1914 kum ah Rev. J. H. Cope nih Tedim holh in
Thukizakna thawngzamhca kha Madaras, Indiaram ah a nam i a chuah.
Laica thawhnak kong he pehtlai in
Thomas Han Tai nih a tanglei bantukin saupi in a `ial.
Laica (Chin Literature) cu thilri
sining a dikmi (huterian system) a si
i cu Laica cu India ram, Mirang ralkap Lieutenant R. Steward Hudson nih AD 1857
ah a phuahser. Amah a phuahsertu pumpaak nih a chimmi cu:
Keimah
nih hi Laica (Chin Literature) kha a
hmasabik ka ser tiang ahhin aho mizeihmanh nih Laica (Chin literature) a phuahsertu an um rih lo (There is nobody who invented Chin Alphabet before me).
Laica an
rak tuahnak kumcaan le chuahsertu hna
Dialect
(Holh`eng) Phuahsertu Kum
1. Thado Kuki
Chin Lt.
Steward Hudson 1857
2. Lai Pian
(Teddim) Pau Cin
Hau 1860
3. Asho Rev.
Steven 1865
4. Lushai Thomas
Herbert Lwein 1874
5. Siyin Mr.
Rundal 1894
6. Hakha A.G.E.
Newland 1894
7. Mara R.A.
Lorrain 1907
8. Falam Rev.
J.H. Herbert Cope 1910
9. Tedim Rev.
J.H. Herbert Cope 1910
10. K’Cho
(Mindat) Rev.
N. Adson 1929
11. Khumi E.W.
Francis 1930
12. Zotung Paw
Khua mying 1933
13. Lemi U Aung
Bawi 1930
14. Matu Rev.
Johnson & Ngai Tim 1954
15. Dai Ms.
Helga So Hartmann 1976
Laica cu Surgeon Major Newland (IMS)
nih kum 1894 in a rak kan tuahpiak i 1897 kum ah “A Practical Hand Book of the Lais as spoken by the Hakas and other allied
tribes of the Chin Hills (Commonly the Baungshe dialect) timi cauk zong a
rak kan chuahpiak.
Laica tialning cafangfonh le
biafangkomh zong phun dang ngai in a `ial. Newland hi Brigadier General Simon
kut tang i a rak ummi a si i 1890 January 19 ni ah Hakha a phan. Amah phu hi
Southern Force an rak ti hna. Laica hi cauk in a hung chuah kum hnih hnu ah Rev
Arthur E. Carson le a nupi Laura cu 1899 March 15 ni ah Hakha khua an hung phan
ve. Mah hnu cun Newland nih a rak tuahmi Laica cu a hlathlai. Kum 1900 ah a
hawipa Prome siangbawi Rev. Dr. Tilbe kha an cah i Hakha khua cu a hung phan i
Laica cu remh hram an thawk. Newland nih a rak hmanmi Diacritical marks hna
lakah hman ti loin amah nih diacritical marks a thar a beetmi zong an um.
Mah
hnu 1908 ah Rev. Joseph Herbert Cope te nupa an hung
phan ve. Rev. Cope hi ca lei ah a thiam ngaingaimi a si caah Carson le Dr.
Tilbe hna i an tuahmi Laica cu tampi an hun thlen. Diacritical marks hna zong
phun dang ngai in a hun remh dih. Nihin i kan hmanning te hi a si ko.Atu kan
hmanmi ‘`’ cafang zong hi a hlan ah ‘ht’ tiah an rak hman. Rev.Cope chan hin
Lai sianginn ah Laica cu an vun cawn i Laica cu a `hangcho ngaingai. Cu hnu cun
Rev. Dr. Chester U. Strait te nupa cu 1925 ah an hung phan i Laica cu remh ding
a tam tuk ti lo. Kan Baibal ca cu Laiholh in an kan lehpiak. Baibal sianginn
zong Hakha khua ah an tuah i Laica `ialning cafangfonh le biafangkomh zong sang
ngaingai in a rak tuah.
Cu hnu cun Rev. Dr. Robert G.
Johnson te nupa cu kum 1946 ah Tedim an hung phan i Hakha cu 1947 ah an rak
phan. Annih cu remh ding zeihmanh an ngei ti lo i Cope le Strait nih an
`ialning tein an hun zulh i kan Baibal cu an kan lehpiak. Laica hi kan
siangbawi pawl chan chungah aa zirh ve lengmang i huncho lam a rak panh.
Asinain Newin cozah chan (1962) khan Laica cu a `umchuk i kum 15 chungah “Laica
cu uico nih `am nolh” a rak timh. Sianginn ah cawn awk i tuahmi carel, khuaram
tibantuk cauk pawl hi Peng Ca lei Zung (DIS) nih `uanvo a rak laak i Deirel
Press i an nam hnu ah sianginn ah pek a si tawn. Asinain Laica hi vawlei lei
nih biatak in `uanvo a laak lo tikah mah le miphun, peng nih `uanvo laak hau in
a um cang. 1974 kum ah Peng Pyituh Council, Hakha nih Laica chuahnak khua an
rak khaan.
1976 kum hrawngah Khrihfa lei
rian`uannak in Rev. James Sang Awi, Rev. Stephen Hre Kio le Rev. David Van Bik
hna cu Rezua khua ah an rak i tong i, Christian Literature Society (CLS) an rak
dirh i, Laica rian`uannak cu an rak nunter. 1979 kum, Council a voihnihnak a
phaak tikah fakpi in vawlei lei uknak upa hna zong cu a hung i thleng i 1979
March 15 ah “Laica Tuahtu Komiti” tiah Myone Council nih avoi thumnak Laica
relnak cu an hun chuah. 1983 a phaak tikah Lai carel a voi linak an chuah than.
1985 January 17-18 ah Laica Kawmiti cu Hakha khua ah an i tong hna i a
voihnihnak Laica `ialning ceihhmainak an tuah. Cu i a kaimi hna cu Pu Hrang
Hlun, Rev. Sang Awr, Pi Sui Thluai Ling, Pu Ma Bawm, Pu Bawi Hu, Rev. Dr. Van
Bik, Pi Dawt Sung, Pu Chawn Kio, Rev. Mang Hup, Pu Lian Uk, Pu Khen Thang, Pu
Lian Erh Cin hna an rak i tel i ahmasa bik Laica `ialning cauk kha April 24,
1985 ah an chuah. 1985 December 5,6 ah Lai Grammar tuah a hauh caah Thantlang
khua ah tonnak an rak tuah. Cu an tuahmi Lai Grammar cu Lai Ramkulh Council
zung ah an rak pek hna nain “ Kawlholh in leh a hau” an ti ruangah nihin tiang
chuah khawh ti loin cozah he riantuan `inak cu a lo thai.
Laica rian`uannak cu caan zeimawzat
a vaivuanh hnu ah kan pa le hruainak in HBA, TABC, CBA, MBA, ZBA ramchung
Khrihfa hruaitu hna meeting an rak tuah i cu tonnak (Meeting) thawk cun 1988
April 24 ah vawlei lei in biaknak lei ah aa thleng i Chin Christian Literature
Society (CCLS) timi kut chungah Laica rian cu a hung tla. Cun 1994 January 8-9
ah a voihnihnak CCLS Trienniel meeting cu Zion Church, Hakha ah an tuah i cu
meeting ahcun CCLS timi kha “Chin Association for Christian Communication”
(CACC) tiah minthlen a hung si i January 19-20 ah CACC cu fehter a si i nihin
tiang hman thai a si. CACC chan a hung phaak hnu 1999 kum ah a voihnihnak Laica
`ialning cauk cu CACC nih a chuah `han. Hi “Laica Dirhkamhtu Bu Hna”thawngin
atu ahcun Laica cu a hung `hangcho ngai cang i “Holhnak” le “~ialnak” tiah a
hung i dang cang. Cucaah Laica cawnnak cu kan cozah nih thazaang pe hlah
hmanhsehlaw Laimi a si paoh nih miphun, caholh le nunphung a nundam khawhnak
caah kan thinlung hi a biapi tuk i kan liang cungah i khinh in i zuam peng cio
a hau.
Chin Students Organizetion (CSO ) cawnmi chung in lak chinmi a si.
Comments
Post a Comment