LAICA TIAL NING ZULH PHUNG

 

Chin Association for Christian Communication

Hakha, Chin State

Myanmar

LAICA ÒIALNING

A voi 6nak

2011 September 19-21

Biahmaiòhi

Lai caòialning hi fekte le i ruangte in kan ngeih a herhnak a sau ko

cang. Kan hnulei kum kul hrawng in kan pale nih Laica òialning cu

tuaktan an domh cang i atu ah hin a zapi dengmang an kan limpiak ko

cang. I al rihmi le lung i khah lo nak tete tal ah hin i khat usi law kan

caòialning hi a òha deuh hrimhrim hnga.

A tu tan kan ceihkhannak ah kan zulh bik mi cu caholh lei in kan

bochanmi hna Albert Ceu Hlun M.A (Linguistics), Kenneth Van Bik

M.A (Linguistics), Robert Biak Cin M.A (Literature), Rev. Dr. S.

Hre Kio, Thlasui Tluangneh M.Min. tel in USA um Laimi bochanmi

17 nih Lai caholh kong ah ruahnak cheuhmi cathluan a si. Cun Falam

Baptist Pawlkom in GS, Rev. Khar Thuan M.A (Linguistics) zong

kan sawm i a kan telpi ve. USA um kan pale hna paper le Rev. Khar

Thuan kalning hi aa khat tuk i anmah tining deuh kan zulh hna. Cu

caah tu tan Laica ruatkhangtu i tonnak cu kan i lunghmuih ngai. Fak

deuh in an kan òanpi ahcun kan Laica òialning hi a òha chin lengmang

lai tiah ruahchannak kan ngei ko.

Laica Ruatkhangtu Kawmiòi

Ca le Cachuahnak lei Rianòuannak

CACC, Hakha

Chungum

No. A kong cahmai

I. Laica ruatkhangtu kawmiòi tlaihtleng 1

II. Biaòhen (Parts of speech) 2

III. Caanfianh (Tenses) 6

IV. Biatlang phanning (Voice) 8

V. Biachimning (Speech) 9

VI. Tinhlangh (To Infinitive) 10

VII. Relnak le kawhauhnak 10

VIII. Min òialning 13

IX. Caòialning phung 14

X. Kramar holhfang 19

XI. Biafang komh (A in Z tiang) 23

XII. Cafang fonh 53

XIII. Biafang komh dangdang 57

1 CACC Laica òialning 2011

I. LAICA RUATKHANGTU KAWMIÒI TLAIHTLENG

Tinhmi

1. A fekmi Laica òialning ngeih khawh nak

2. Laica òialning ah i khah khawh nak

3. Sianghleirun tiang cawn awk tlak Laica chuah khawh nak

4. Laiholh biafang ah awfang paak a tam tuk caah fonh awk òha

paoh fonh khawh nak

Ca òialning ceih tikah zulh awk phung

1. Biafang hram zulh in òial a si lai. (Root word)

2. Sullam pakhat a ngeimi cu biafang pakhat in òial a si lai. (One

meaning one word)

3. Dirhmun aa lomi biafang hna cu a si khawh chung in hnuhmai an

i ruang lai. (Consistency)

4. A herhnak zawn ah chimning awchuah zohchih si seh.

5. Hakha holh hi a hrampi cherhchan holh ah hman si seh.

6. Aa suk aa pahnak a um ahcun dinhdorhnak (exception) tuahpiak

si seh.

7. Rintawi le awphir (Hyphen & double vowels) hi a tlawm khawh

chung in hman si seh.

8. Cafang cung ah hmelchunhnak (diacritical marks) kan hmang

lai lo.

2 CACC Laica òialning 2011

II. BIAÒHEN

(Par ts of Speech)

- Laica ah biaòhen pariat a um. Cu hna cu;

1. Auhmin Noun

2. Mincan Pronoun

3. Sifianh Adjective

4. Fianhtu Verb

5. Fianhthuam Adverb

6. Hmuncaansawh Preposition

7. Biapeh Conjunction

8. Lungsu Interjection

1. Auhmin (Noun)

- Min a ngeimi vialte cu Auhmin kan ti.

tc. tlang, tiva, minung, thil, saram ... tbk.

1. Rung tlang ah bingbir par a tam.

2. Laitlang tiva cu ngahringdawinak ah an òha.

3. Minung cu Pathian mui lo in ser kan si.

4. Khualtlawnnak ah thil tam tuk i ken hlah.

5. Saram cu na dawt hna lai.

- Auhmin cu òhen li ah kan òhen hna.

a. Minbing (Proper noun)

b. Minhrawm (Common noun)

c. Minbu (Collective noun)

d. Minthlam (Abstract noun) ti an si.

a. Minbing (Proper noun)

- Pumpak he aa pehtlaimi Auhmin paohpaoh cu Minbing kan ti.

tc. Timit, Rung tlang, Mang Hliang, Bawi Kung ... tbk.

1. Timit va ah ngahring kan dawi tawn.

2. Rung tlang ah ka kai lai.

3. Mang Hliang cu midawh a si.

4. Bawi Kung cu ka hawi a si.

3 CACC Laica òialning 2011

A cunglei min hna lak ah Mang Hliang le Bawi Kung cu minung an

si caah aa thawknak cafang kha a ngan in òial i Mang le Hliang, Bawi le

Kung kha òhen an si. Asinain Timit cu minung a si lo caah a hram lawnglawng

a ngan in òial i komh a si.

b. Minhrawm (Common noun)

- Auhmin a si ko nain a dang he i hrawmmi min pawl cu Minhrawm

kan ti hna.

tc. ngakchia, thingkung, tiva, tlang tbk.

1. Ngakchia cu dawt an hau.

2. Thingkung nih ti a chuahter.

3. Tiva ah nga tampi an um.

4. Tlang kai cu a har ko.

c. Minbu (Collective noun)

- A bubu in a ummi hna Auhmin cu Minbu kan ti.

tc. Cawrun, lentecelh Bu, Nu Bu ...tbk.

1. Cawrun run khat ka ngei.

2. Lentecelh Bu bu khat ka ton hna.

3. Nu Bu i tonnak an ngei.

d. Minthlam (Abstract noun)

- Auhmin a si ko nain hmuh khawh le tawngh khawh a si lo mi

Auhmin cu Minthlam kan ti.

tc. 1. Pathian cu dawtnak a si.

2. Hlawhtlinnak nih lunglawmhnak a chuahter.

3. Zawnruahnak cu Khrihfa dirhmun hrampi a si.

4. Ka mitthlam ah na cuang zungzal.

2. Mincan (Pronoun)

- Chim cia le hngalh cia Auhmin can ah hmanmi biafang cu Mincan

ti a si.

a, amah, anih, an, anmah, annih, na, nangmah, nan, nanmah, nannih,

ka, keimah, kan, kanmah, kannih hna cu Mincan an si.

4 CACC Laica òialning 2011

tc. 1. Lian Vung cu ka dawt, amah cu miòha a si.

2. Ka pule chung an ra, anmah mawòaw an i cit.

- A cunglei biafang hna ah hin amah cu Lian Vung aiawh ah a dir i

anmah zong ka pule ai ah a dir ve. Cu caah Mincan an si.

Cu bantuk in an, nan, kan ... tbk.

tc. 1. Nanmah lawng maw a kal kho? (Bia halnak)

2. Nanmah lawng maw a kal kho! (Zuamcawhnak)

3. Kanmah nih kan tuah ko lai.

4. Nan dam lio a si maw?

5. Kan dam lio a si.

3. Sifianh (Adjective)

- Auhmin kha zei bantuk dah a si tiah a sining a fianhtu cu Sifianh kan ti.

tc. fim, dawt ... tbk.

1. Ngun Sui cu aa dawh ngaingai.

- Hi ka i dawh timi biafang nih Ngun Sui cu zei dah a lawh ti a

langhter caah Sifianh a si.

Cu bantuk in òha, fim, sen .. tbk.

1. A sen tete kha i thim hna law a òha hnga.

2. Ngeih Lian cu a fim hringhran.

- Amah Sifianh lila le Fianhthuam i sullam hna kha hmual a ngeihter

chinchintu a si.

tc. tuk, ngai, hringhran ... tbk.

1. Kan fa cu ca a thiam tuk.

2. Bia leh na thiam ngai.

3. Kan khua ka ngai hringhran.

4. Fianhtu (Verb)

Tuahnak, sinak, ngeihnak le a um ti a langh ter tu biafang cu Fianhtu

kan ti.

tc. ei, si, ngei, um

1. Rawl kan ei lio.

5 CACC Laica òialning 2011

Hi ka i ei timi biafang nih hin zei dah kan tuah ti a langhter.

2. Nu le pa upat cu thluachuah hmuhnak a si.

Hi ka i si timi biafang nih hin zei dah a si ti a langhter.

3. Cawtum pathum ka ngei.

4. Ka pu cu innchung ah a um.

5. Fianhthuam (Adverb)

- Zeitin dah a um, a si ti le a ngeih ti a langhter tu biafang cu

Fianhthuam kan ti.

tc. nuar, rang, riangmang, luaimai, òingòiang ... tbk.

1. Rianh Hlei cu nuarte in hla a sa.

2. Na cawleng cu rang deuh in kalter tuah.

luaimai, òingòiang, riangmang, pempum ... tbk.

6. Hmuncaansawh (Preposition)

- A umnak hmun le caan a langhter tu biafang cu Hmuncaansawh

kan ti.

tc. 1. Kan inn pawng ah tikhor a um.

‘pawng’ timi biafang nih tikhor umnak hmun a langhter caah

Hmuncaansawh biafang a si.

2. Ka sir ah ra òhu ve.

3. Thingkung tang ah kan i din.

cung ah, hnu ah, hmai ah, lak ah.. tbk.

7. Biapeh (Conjunction)

- Biafang pakhat le pakhat, biafangrual pakhat le pakhat, biatlang pakhat

le pakhat a pehtu biafang a si.

tc. le, i, nain ... tbk.

1. Nangmah le keimah kan kal lai.

2. Na chim lai i an ngaih ko lai.

3. Tuah awk a si lo ka ti nain a tuah ko.

6 CACC Laica òialning 2011

‘le’ timi biafang nih nangmah timi biafang le keimah timi biafang kha

a peh hna caah Biapeh a si.

Cu bantuk in i le nain zong biapeh an si.

Cun, caah, asinain, sihmanhsehlaw ...tbk.

8. Lungsu (Inter jection)

- Lung a sumi thil le thawngpang a um tikah hmanmi biafang an si.

tc. 1. Aize! A kan liamtak riangmang cang mu!

2. Aa! Mah bantuk phung cu!

‘Aize’ ti le ‘Aa’ timi biafang hna nih kan launing le kan

khuaruah harning an langhter caah Lungsu biafang an si.

Hmelchunh ( ! ) hman a si.

3. Mah bantuk cu dah!, A si tak e! Cu ngaitak cu!

III.CAANFIANH

(Tenses)

- Fianhtu cu a caan hoih in a tanglei bantuk in hmanning an i òhen. Cu hna cu;

1. Tu caanfianh Present tense

2. Liam caanfianh Past tense

3. Lio caanfianh Continuous tense

4. Lai caanfianh Future tense

5. Diam caanfianh Perfect tense

6. Rih caanfianh Present perfect continuous tense

1. Tu caanfianh (Present tense)

- Atu ah tuahmi, a simi langhter duh tikah hmanmi a si.

tc. 1. Lunglung cu ngakchia a si.

2. Chuncaw ka ei.

3. Ka pa cu innchung ah a um.

4. Rang panga ka ngei.

2. Liam caanfianh (Past tense)

- A si cangmi, tuah cangmi langhter duh tikah hmanmi a si. ‘rak’ le

7 CACC Laica òialning 2011

‘cang’ hna hi kan holh ah cun kan hman bikmi a si.

tc. 1. Maymyo kan rak tlawng i a nuam ngai.

2. Sianginn kan kai lio ah cathiam ka rak si.

3. Rawl ka ei cang.

4. Camipuai a awng cang.

3. Lio caanfianh (Continuous tense)

- A si lio mi, tuah lio cuahmahmi a langh ter tu ah hmanmi a si.

Chirhchan= CACC nih an chuahmi kha siaherhnak he ka rak thlahthanmi a si.