MEITHAL CU FIMNAK NIH A TEI

Rev, Dr Henry Siang Kung

Grik Fimnak

            Nan theih cio bantuk in hlan lio Grik miphun cu fimnak cawnnak a uarmi an si. Nihin tiang kalning aa dang taktakmi fimcawnnak ningcang (Education system) pahnih a chuahtertu an si.

            Pakhat cu Sparta khua fimcawnnak (Spartan education) a si. Thluak lei fimnak si loin takpum lei thiamnak a simi raldohnak le tukvelhnak lei ah a `hawng i a thiam taktakmi cawnnak a si. Nunning a niam bikmi sal pawl le misifak nih dothlennak an tuah khawh nakhnga lo an cawnpiak hna, training an pek hna. Tihal le tawl`am tbk harnak tuar kho dingin a har taktakmi training an pek hna. Ti lo le rawl loin an um ahcun midang thil zong fir a hauhte lai caah fir ningcang zong an cawnpiak hna. Thil an fir lio ah an tlaih sual hna ahcun faak taktak in an hrem fawn hna. A ruang cu an fir caah si loin mi an i tlaihter caah a si.

            A dang pakhat cu Athen fimcawnnak a si. Tuchan demokerasi ram i an hmanmi fimcawnnak phung a rak thawknak a si. Thluak in khurkhua ruahnak le fimnak taktak kha biapi ah a chiah. A tawinak in chim ahcun Spartan sianginn nih thiamnak (skill) tha a pek i Athen sianginn nih fimnak (wisdom) tha a pek. Cuticun Homer bantuk ca`ial thiam le mifim min thangthang Aristotle, Plato, Socrates tbk an hung chuak. Grik holh zong cu chan lio vawleipi nih hmanmi holh a rak si.

Rom Pennak

            BC kum zabu panga hrawngah Rom cu Latin Khuaram lakah ram hmete pakhat a rak si. A hnu ah Rom cu a lianngan chin lengmang i Rom Pennak (Roman Empire) tiang a rak phan. A pawngkam khua vialte a uk dih. Grikram chung vialte Rom nih a va tuk i a tei dih hna. Cu tikah Grik mifim tampi cu sal ah an tlaih hna i Rom ah an ratpi hna. Cuticun Grik mifim le cathiam tampi cu Rom uktu hna caah sal rian an `uan. Mitthlam in hei suai ahcun Rom uktu nih Grikmi cu minung tinvo vialte an pe hna lo, an duh paohin an tuah hna. Rom meithal nih Grik fimnak cu a tei ti awk khan a um.

Sal nih a bawipi fapa ca a chim

            Meithal aa bochanmi Rom Pennak cu duhsah tein a `umchuk ziahmah. A ruang cu Rom ralbawi hna nakin an sal simi Grik pawl ca an thiam deuh pinah an fim deuh caah a si. Rom uktu upa hna nih an fale cachimtu ah an sal a simi Grik pawl an hman hna. Sal nih a bawipa fapa cachimtu ah a cang. Grik mifim pakhat cu Rom ralbawi caah sal a si nain Rom ralbawi fapa caah cun cawnpiaktu saya a si. Aristotle zong Alexander Ngan ngakchiat lio ah ca a chimtu a saya a rak si.

            Cuticun duhsah tein Latin holh zong a tlau zuahmah i Grik ca le holh nih hmunhma a hun laak. Homer nih Grik holh in a `ialmi "Iliad" le "Odyssey" biazai zong Latin holh in an leh. Mi tampi nih Latin holh nakin Grik holh an hun uar deuh. Grik fimcawnnak zong a hung laar chin. Hi caan lio ahhin Grik holh zong hman a duh lo i Grik saya zong laak a duh lomi Rom Hruaitu upa cu Cato a si. A fapa zong amah nih ca a chimh. Grik mifim cu a doh hna. "Sal nih cachimh phung a si lo" tiah a ruah. Asinain  fimnak taktak cu mi nih duh cio a si tikah Cato lila zong a hnu ahcun Grik ca le Grik ruahnak (Philosophy) a cawng `han ve.

            Paul zong Rom cakuat a `ial tikah Latin holh a hmang lo, Grik holh a hman. Cu bantuk in Grik nunphung zong sal i an umnak Rom Pennak chungah a nung. Nihin ni tiang sianghleiruun i cawnmi ca `henning (Liberal Arts) hna hi Grik chan in aa thawkmi a si. Grik cu mitlawm an si, meithal uknak tangah sal an si. Sihmanhsehlaw fimnak an ngei, ca an thiam, an holh an nunpi, an nunphun an hlaw lo. Cu caah meithal uknak kha an tei khawh. Phundang in chim ahcun Grikmi cu mi khua le mi ram ah an um nain pumpaak pakhat cio nih nunfelnak an ngei, inn an phiah bu, kedan an hnawh bu, thil an suk bu le a niam bik rian an `uan buin ca an i zuam, tei an ma, khurkhua an tuak.

            Mi-hrin le sa-hrin taktak caah cun mi kut tangah sal rian `uan zong hi sianghleiruun kai bantuk a si. Fimnak cawnnak ah a hman. A bawipa teitu ah a hung cang. Mi-hrin le sa-hrin ngaingai nih cun miphun nganpi lak  le nawl ngeitu mi `ha lo kut tang a um zongah a sung bal lo. Zeicahtiah a ngeihmi fimnak le thiamnak nih a nunphung le a holh a nunter. Meithal he ral a do lo, fimnak he ral a do. Zeicatiah fimnak cu meithal teitu a si. 

 (Henry Siang Kung nih a `ialmi "KEI VARIT, NANG CEPA" chungin laakmi a si.)