ALEXANDER GRAHAM BELL

            
Telephone a rak sertu pa Alexander Graham Bell cu Scotlandram Edinburg khua ah 3 March 1847 ah Alexander Melville Bell le Eliza Grace Symonds Bell nih an rak hrin. Bell i a pu, a pa le a u hna hi bia chimning le awcawining thiamnak lei rian a `uanmi hna an si caah le a nu he a nupi he hnacheetmi an simi nih  hin a rian`uannak kha a huphip khawh ngai. Hnatheihnak lei le holh lei hlathlainak a tuahmi nih hin duhsah tein teinak lam lei ah a kalpi cuahmahmi nih 1876 kum ah telephone sernak kong he pehtlai in patent a hmu hmasat biktu ah a canter. Mui hmuhin i chawnhbiak khawhnak thilri pawl, hydrofoil hna le vanlawng sernak thilri pawl zong hi Bell nih a rak sermi hna an si. 1888 kum ah Alexander Graham Bell cu National Geographic Society nih chungtel pakhat ah an rak thim.
            Bell cu a hngakchiat lio inn i a rak um lio tein a pa sinah ca `ha tein a rak cawng. Scotland ram Edinburg khua ummi Royal High School ah sianginn a rak kai nain a sianginn record ahcun sianginn bau lengmangmi tiin an `ial. Science lei kong kha tam tuk a lung a um deuh caah sianginn a cawnmi ca nakin inn i a pa nih a chimh tawnmi hna kha a lung ah a taap deuh. Sianginn a van chuah cun a pu he Eangland ah an rak tlawng. Eangland a phaak ah cacawn duhnak lungthin a chuah `han caah Scotland ah kir in sianginn a rak kai `han. Kum 16 a si ah, Bell cu Scotland ram Elgin, Moray khua ummi Weston House Academy sianginn ah sianginn kai pahin hla le bia chimning le awcawining a rak chimh hna. A hmai kum ahcun University of Edinburg ah a rak kai.
            Bell cu kum 12 a rak si ahhin a nu cu hnacheh hram aa rak i thawk. Cu caah an innchungkhaar biaruahnak ahhin kutthei zao holh in an rak i chawn hna. Cun amah zong nih hin a nu hnahramte ah fiangfai tein le tliang tein a theih khawh nakhnga hnachet chawnh ningcang zong kha a rak `hanchoter. A pa hrim nih hin 1868 lio ah “The Standard Elocutionist (1860)” timi cauk, hnacheet pawl nih mi hmur cawlcanghning zoh in an chim duhmi zei a si ti hngalh khawhnak fianternak, a rak `ial. Mah lawng hmanh si lo, Latin, Gaelic le Sanskirt holh hmelchunhnak pawl hna kha hnachet pawl nih zapi nih chimmi bia kha holh ah an leh khawh nakhnga a rak chimh cawnpiak hna. A pa nih a tuahmi hi thil vialte hi a fa Alexander Graham Bell zong nih a rak thiam dih ve hna.
            Bell cu 1871 ah Boston ram`hen Massachusetts khua ummi Boston School for Deaf Mutes timi mihrut-aa sianginn ah a pa ca chimh a rak kal ah a zul i amah zong cu mah kaa sianginn ahcun siang cachim a rak `uan beh ve. Sianginn saya a `uan pah zongah hin a hngakchiat lio tein a uarmi science lei kong hlathlainak tuah hi cu a rak ngol lo. 1875 kum ah telephone sernak ah a herh hngami thilri pawl kha biatak thlaakin hlathlainak a rak tuah. 1874 lio tein a rak ser khawh cangmi wire hmangin hmunkhat le hmunkhat i chawnhbiak khawhnak harmony telegraphy aa hlanmi a bawmtu he hlathlainak le hneksaknak an tuah `han. 2 June 1875 ah a bawmtu pa Thomas Watson nih ruahlopi in hluangkung pakhat kha khatleipar in a nih nih a tlaih i khatleipar in Bell nih a tlaih, wire hri pakhat an zam tikah cun hluangkung chungin awthawng phunkhat an theih; cu awthawng cu holh a kua chin khotu ah a herhmi a rak si. Mah hmuhsaknak in Bell nih a hngalhmi cu armature pakhat siloah hluangkung pakhat lawng a rak hau, tampi a hau lo ti a si. Mah nih hin a fiang satsai `ung lo i aw a lo mi thawngpaang hmunkhat in hmunkhat ah peek chin dingah a herhmi “Gallows” timi awtha in sermi telephone phunkhat a rak chuahter khawh.
            7 March 1876 ah U.S. Patent zung nih Bell nih a halmi hna a patent 174,465 cu an rak cohlan. Hi a patent halmi ahhin holh-aw hna kha thli lak i a ummi thernak nih a chuahpi mi lek`hik-hlai ruangah thirhri tuk bangin aw le thawngpaang pawl kuatnak thilri le a hmanning fianhning hna an i tel. A patent a chuah hnu ni 3 ah Bell nih a telephone rian a rak `uanter khawh. Cuti a telephone rian a `uan khawhnak dingah ti a simi thawngthlahtu phunkhat kha a rak hman. Bia van chim tikah ti chung ummi `himte kha a therter i lek`hik kalnak lamthluan ah dohkhawhnak tha a rak chuahter. Cu tha nih cun khatlei kamah awthawng a hei chuahter chin. Mahticun, Bell nih a minthang bikmi biatlang “Mr Watson – Hika ah ra ta – Hmuh kan duh hih” timi cu a timi thawngthlahtu chungah a hei chim tikah khatlei khaan ah a um i thawngpaang a ngaimi Watson zong nih cun fiang tein a rak theih khawh. 
            Bell halmi hna patent chuahnaknawl an rak peek hlanah hin 1876  kum thawkkaa te i Philadephia khua ah tuahmi Centennial Hmuhsaknak ah a thilthar hmuhchuah khawhmi cu mipi sinah hmuhsaknak a rak tuah hmasa bal. A sermi thilthar cu mi tampi nih an lawmhpi ngaingai, laksawng zong tampi a rak ngah. A thil sertharmi cu US$ 100,000 in zuarh dingin Western Union Telegraph Company nih a rak hal. Telephone cu a rauh hlanah chawkhelnak ah hmunhma a van ngah i 1877 ah Bell Telephone Company ser a rak si i 1886 ahcun USA ram pumpi ah telephone a hmangmi milurel 150,000 tiang an rak karh. January 1915 ah Bell nih a telephone kampani cu AT&T tiah min a rak pek.
            March 1879 ah telephone company in share 15% a ngahmi hna Bell te nupa nih kan company in zeizatdah kan miak timi hi `ha`hi in an rak tuak lo. Thla sarih chungah an stock pawl kha share pakhat ah US$ 250in an rak zuar. March thla chungah khan share pakhat ah US$ 65 lawng an rak ngah khawh caah tu hnu ahcun mahtlukin kan ngahkhawh ti lo sual bangah tiah an nu nih a rak hnawh tuk caah mah zat lawngin an rak zuarnak a si. November thla tu ahcun share pakhat kha US$ 1000 in an rak zuar khawh. 1881 kum zongah a taang rihmi stock pumpi i cheuthum cheukhat cu khuaruat tuaktaan huaha loin an rak hlohhlau dih. Asinain 1883 kum ah US$ nuai khat hrawng a miak an rak taang rih `hiam`hiam.
            Telephone a rak serchuah khawh ruangah Bell cu a rak rum nain hneksaknak tuah le hlathlainak tuah cu a rak ngol lo. Hman awktlaakmi thilri dang tampi a rak serchuah `han hna. 1881 ah thir kawlnak seh a rak ser khawh. Mah cu seh cu atu tiang vawlei i thuhmi bom tehna kawlnak ah an hman tawnmi khi a si. 1910 in 1911 chung vialte ah Bell cu biatak thlaakin aa rak i zuam i hydrofoil a rak ser khawh. A min ah HD – 4 a ti, nazi pakhat ah meng 54 a kal kho. 1913 ah bawmtu pahnih aa auh hna i hydrofoil cu `ha deuhin le rang deuh dingin a sersiam `han. Vawlei cung Ralpi – I dih hnu July 1919 ah US Cozah sinah rangtha 350 ngei engine pahnih a rak hal hna. 9 September 1919 ah HD – 4 cu ti cungah an van mawngh tikah cun nazi pakhat ah meng 70.86 a rak kal kho, kum 10 chung vawlei cung record ah a taang beh. Mah lawng hmanh si lo, vanlawng sernak ca i a haumi thilri hna zong tampi a rak serchuah khawh.
             11 July 1877, Bell Telephone Company an rak ser dih kaa, ni tlawmpal ah Bell cu Mabel Hubbard he an rak i um. Ser a duhmi le a lung nih a duhmi cu a tampi ko nain mi hnacheet le a holh kho lomi hna tu hi bawmh dingin a lung ah a rak um deuh. A nupi hi ca a rak chimhmi a hna a cheet mi nu a rak si. Fapa 2 le fanu 2 an rak ngeih hna nain an fapa le pahnih cu an chuahka in an rak thi. 1882 kum ah Bell cu American mi sinak a rak ngah i 1922 kum ah a rak thi.
            Alexander Graham Bell cu a no lio ah ca `ha`hi in a rak cawng kho lo nain amah upatnak caah tiin sianginn kip nih min upatnak degree pawl an rak pek. 1880 in 1913 tiangah vawlei cung sianginn kip nih upatnak an peekmi degree hna hi Ph.D pahnih le LL.D pathum a rak si. Bell a biapitnak hi cu telephone a biapitnak kan i fian ahcun hngalh khawh dih a si ko.

Comments