CAFIR HI A THA KO MAW?

F. Lai Len  

Plagiarism (Midang ruahnak/ca ifirnak) A donghnak

*It is a very serious academic offence:  Mah cucu fim cawnnak lei ah a zual ngaimi nawlbuar a si.

*.....lead to penalties including expulsion: Sianginn in phuahnak tiang dantat khawh a si.

Ca firnak lei ah aa  telmi phun (9 ) hna cu:

*Biatlang asiloah biatlang bor hna khaca a hrampi pakhat asiloah ca a hrampi hna..cu ah aa telmi cauk, journal, report, thesis hna, websites chungin ca hna, conference tuahnak ca hna, cacawnnak caah tialmi ca hna chungin lakzau i fir le tial.

*Catialmi pakhat chungin aho tialmi, cuka zawnin lakmi ca...tiah langhter loin cu ca chung i biatlang, biatlang bor, ruahnak le bia tlangpi, a sullam phundang in chimmi hna kha lakzau in fir le tial.

*Cahrampi pakhat asiloah cahrampi hna chung khan a cheuchum lak cio in pehtonh hnu ah catlang/biatlang ah serzau in fir le tial.

*Computer file hna chungin adihlak asiloah a cheubang lak i itlen hnu ah, cuka zawn cun ka lak hna tiah hngalhternak tuah loin fir le tial.

*Kutzung thiamnak lei (art) a muisam/sawisam asiloah kutzung thiamnak in sermi (craft) kha itlen/ilak  zau in, mah nih tuahser taktak mi bantukin chuahpi.

*Siangngakchia pakhat nih a chuahpi ciami ca kha, a dihlak in maw asiloah a cheuchum in dek  itlen zau in fir le tial.

*Nangmah nih na chuahpi mi ca cu, midang pakhatkhat nih rak tialpiak mi ca rak si.

*Nangmah te nih na tial i  na chuahpi mi ca cu, na cawnnak course (subject) dang caah a khingthlainak (assessment) caah na rak chuahpi ciami ca rak si.

*Midang pakhat kha ca fir khawhnak caah bomhchanh asiloah firnak nawl pek asiloah nangmah na ca ciacia kha itlenter. (www.rmit.edu.au/academicintegrity) le(www.rmit.edu.au/policies) hna hi kau law, zoh khawh a si.

Hi ca firnak lei phun (9) chungah phunkhat te maw, asiloah phun (2) le phun (3) in maw, kan tuah sual ahcun, ca  a firmi kan si ko lai. Ca firnak lei cu midang theih in fir a um bantukin,

                                                                        6

midang le hoidang theih lo tein a thli tein kan firmi zong a um ko lai. Zeiti fir kan fir zongah nikhatkhat cu a puang than hrimhrim lai, tihi kan theih a hau rua dah ka ti!  Zeiti muisam in kan fir hmanh ah fir cu fir a si ko. Kanmah minung zong mifir, mitlei, mi hrokhrol kan si ko lai. Cuti a si caah, kan cawn kan awn zong, abiana ah B.A. kan awn zongah B.A. deu, M.A. kan awn zongah M.A. deu, Ph.D. kan awn zongah Ph.D. deu a si ko lai. Kan awnmi ah khan kan cawnrup in kan thiam naisai lo, ti kha a si ko hnga dah! Cu ca fir buin van le vawleicung ah a sangbik mi degree, hei ti ko usi, a donghnak bik degree cu  cafang in tial ahcun, Z.A., Zh.D., Zk.K. (Z cafang cu cafang vialte lak ah a donghnak bik a si kha mu!) hmanh va awng in  va hmu  usi law, pakpalawng kan si ko hnga?

Ca fir cu....lungput, nuncan ziaza he aa peh tlai rua?

A lung a fimmi le, aa reprai taktakmi pasaltha nih cun, fir hi fihnung teifiak ah an ruah tawn. Ahrial lawlaw in an hrial. Fir vialte lakah fim cawnnak lei fir hi a pawimawh cemmi a si. Voikhat fir sual ahcun chan chung lukhun in um a haumi ah ka ruah.Bible ca ah khan zoh hmanh usi. Nawlbia pahra aa tialnak Exodus 20: 15 ah khan, “Nan fir lai lo” a ti bak kha mu. Tlawmpal te cu fir ko u, lih le nal zong tlawmpal te cu  telh chih ko, ti zong a ti lo khah. Laimi lakah ca a firmi hna hi Laiphung, Buddhist, Muslim, Hinduism an si lem lo, Khrihfa bakbak an si ko. Cu Khrihfa a simi nih cun Pathian bia cu kan buar cikcek. A si ah, fir hi hawikom a ngei maw,  asilo tal ah arsa ei khat hoi hna a ngei hna maw?

Kei ka ruahnak ahcun, fir nih hin hawikomasiloah arsa ei khat cu a ngei bak ko, tiah ka hmuh. Cu a hawikom le a arsa ei khat hna cu:  Lih, hrokhrol, lu-let, nawnnok, eihmuar, namneh, iporh, ichimthiam,uah le anh, iporhlot, hlenthoi  le nal tbk hna hi an si rua, ka ti. Hi vialte hi a taktak le a ngaingai ahcun lungput, nuncan le ziaza he aa pehtlai bakmi an si  hoi. Kan lungput, kan nuncan le kan ziaza nih amah kotho tein maw, asiloah pawngkam thil nih a hrihhruai caah maw, asilo tal ah a cunglei uknak  nih reprai ngei loin ti a luanpi caah maw, pakhatkhat poh ruangah a si ko lai.

Keimah ka ton balmi pakhat hei chim ning law, Muko mekazin ah Laimi nih lih kan chimnak le kan hrokhrol nak kong ka tialmi a um. Cule cangka mi pakhat nih likmalak aa thawh zau i, Muko mekazin thiamthiam Editor sin cakuat ah Laimi nih lih le hrokhrol in kan chim kan tuahmi hi  a tha ko ee, tiah a hun ti. A tha ko! Amah ruahnak le lungput a va si lai caah, ka el duh lem lo. Nain, cu mipa nih zeidang ca te hna a tial len nain, keimah dirhmun cun, kha pa catial kha ka rel len ko zongah, ka zum kho ti lo, ka pom kho ti lo. Ziah tiah, lih le hrokhrol a pommi a si caah, a tialmi le a ruahnak vialte kha hrokhrol bia a si sual hnga maw, tiah lungawtawm taktak in ka um cang. Cucaah Mirang pawl nih minung pakhat a morals and character (Lungput le nuncan ziaza)  a thatlo ahcun, zeidang thil  zong kha ping le pang ah a sukpi dih an timi khi ka lung ah a chuak. Ka hun chim duhmi cu, ca lei fir le tlei cu lungput, nuncan le ziaza he aa pehtlai ko rua, tiah kei nih cun ka hmuh lawlaw.

                                                                        7

A poi ngai  ko

Hiti hin Kawlram chung le Laimi lakah ca lei fir le tlei cu a khat in a khat ko cang. Cuti a sinak hmanh hi kum sawmbu a si cang.Laimi nih kan iziak taktak fawn hoi.Phiatlaan-lamtoi  in zeizong vialte hmuh dih le co dih kan duh rih fawn. A poi ngai ka timi cu: Kawlram chuahtak in ram (3)nk a phanmi Laimi kan fale hna cheukhat (kum a tling ciami upa  cheukhat  zong)  Kawlram thilchuak thabik-ca lei fir le tlei kha a si khawh chungin an hman rih, an tuah rih, an duh rih mi hi a si. Keimah mithmuh le hnatheih bak a si tikah, an hmai hrimhrim ka khap hna lo. Nain, cu hna pawl cu vaibar lote bang, an zei va poi hleng hlah! Midang le hoidang nih an kan thei naisai lo ti phun khin an um.  Zei can tiang dah kha lungput le ziaza kha an va ingeih te hnga? Ngeihchia taktak an va si dah mu!, ka ti.

Ngol cang usi!

Dawtmi careltu, ca lei fir le tlei cu a tuahtu taktak caah ningzak lawlaw a si tiah na ruat ve maw? Kawlram ahcun phungning in a pom lo ko, nain, a taktak le a ngaingai ahcun a pom ko, tiah ti khawh a si. Theih a haumi cu: fir le tlei, hrokhrol le lih le nal, mi eihmuar le hlenthoi buin tlakrawh inn nganpi le mawtawka thatha ingeih-icit, sui le ngun takpum khat in iserh riangmang i iphuhrun peng inchanchung  umnak cha cun, din le fel, biatak tanh bu tein thlampadep ah um i, anthor tihang le makphek he ei, lungdai te le mitku thaw tein chanchung um khi a va thadeuh hnga lo maw? Hi thilsual hna nih hin minung pumpak kha tang chiahnak, zohchuknak ah a phanhter  lawng si loin a miphun tiangin a va hnorsuan, a va khonden  ti kha fiang lawlaw in theih i, hrial zokzok, isum zokzok awk a si rua dah, ka ti! Kawl phungthluk ah: Seih ne bung phiaa, lu ne chungciaa (Lungput le ziaza cu vansangpi bantukin a sang,  nain, a minung tu cu vawleiri le burbuk tangah a um) timi a um. Cucu kan i lak khawhlo ahcun: Seih ne chungciaa, lu ne chiithoh (Lungput le ziaza nih vawleiri le burbuk tangah um, a minung nih ektlang) kan si ko lai. Asilo hmanhah, Lu nebungphiaa, seih ne chiithoh (A minung nih a sangpi in um tung, lungput  le ziaza tu cu ektlang ) kan si ko lai. Cu caah, nangmah te nih zeilam dah ka zawh lai, ti kha bia ikhiak law, na zulh beh ahcun cucu na nun lamthluan cu a si ko lai.    Hi vial lawng.

F. Lai Len

7^th January 2012.