Vawleicung Ah Bomb Arakser Hmasabiktu Alfred Nobel Tuanbia

ALFRED NOBEL


            Alfred Nobel cu Swedish miphun chemist, engineer, thilthar serchuahtu le raltuknak hriamnaam sertu a si. Amah cu dynamite a sertu zong a si. Nobel nih hin miakpi le hriamnaam phunphun sernak ca i a herhmi thir le steel pawl sernak Bofors timi sehzung zong a rak ngei. Nobel nih hin patent 355 a rak ngei i dynamite patent hi a min a rak thang bikmi a rak si. A donghnak bik a rovuihca chungah a chawva tampi cu Nobel Laksawng rak tuah dingah a rak `ial. Nobelium timi element hi amah philhlonak caah rak sakmi a si.
            Alfred Nobel cu Immanuel Nobel le Andriette Ahlsell Nobel hna i an fapa pathumnak a rak si. 1833 October 21 ah Stockholm ah a rak chuak. Amah cu sianghleisaang cachim Professor Nikolay Nikolaevich Zinin sinah Chemistry a rak cawng. Kum 18 a rak si ah, United States of America ah Chemistry kong cawn ah le John Ericsson kut tangah rian`uan dingah a rak kal. Kum li chung rian`uan pahin ca a cawn dih hnu ah Alfred cu Sweden ah a kir `han i a puak khomi thilri pawl – a bikin tangka chiahnak  kuang sernak le nitroglycerin hmannak kong hlathlai le cawn ruah ah a caan vialte peek in rian a rak `uan. 1864 September 3 ah Stockholm khua um Heleneborg hmun ah a hrambunhmi an sehzung cu hneksaknak an tuah lio ah a rak puak i minung panga an rak thi.
            Nobel cu phungning tein cacawnnak sianginn ah ca a rak cawng lo nain holh phun 6 -Swedish, French, Russia, English, German le Italian a rak thiam. Mirang holh in biazai `ial zong a rak thiam. Nobel cu Royal Swedish Academy of Sciences nih 1884 ah an chungtel ah an rak thim. 1893 kum ah Uppsala University in honarary doctorate a rak hmuh.
            Nobel nih hin nitroglycerin le kieseiguhr  an i cawh ahcun thil dang nakin tonghtham awkah a him deuh i aa remcaang deuh ti a rak hmuh. Cu caah mah thil pahnih cawhmi cu ‘Dynamite’ tiah a ti i 1867 kum ah a rak chuah. A ser taakmi dynamite hmanning cu England ram Redhill Tlaang ah tuahmi lungcawhnak khur ah hmuhsaknak a rak tuah. 1876 ah dynamite nakin a puahnak tha a `ha deuhmi ‘Gelignite’ timi thilpuahnak phunkhat a rak tharchuah. Mah gelignite ahhin nitroglycerin cu collodion le nitrate hna he a rak cawh i cak le `hawng deuhin a rak puak kho. Gelignite cu a fek deuh, a rem deuh lawng si loin `hialkaam a fawi deuh. Mah thil hi lungvaarkhur cawhnak ah le awngkaa vihnak caah cun dynamite nakin hman a rak nuam deuh. Mah thilthar nih hin Nobel cu a chan a `hatter i tangka lei hlawhtlinnak nganpi a rak hmu i rumnak nih a rak tlunh. A thilsermi kha a van remh `han lengmang tikah cun a donghnak ah ‘Ballistite’ timi meikhu ngei loin a puakmi thilri phunkhat a rak ser khawh. Mah hi ballistite cu nihin ni tiang rocket hmailei ah zur ti i a kaltertu ah an hman rih.
            1888 kum ah Alfred upa Ludvig cu Cannes puai a zawh lio ah a rak thi. A upa thih ruang i Alfred a ngaihchiatnak kha French thanhca nih “Thihnak kha chawdawr ah zuar cu thihnak tak a si” tiin amah mawhchiat pahin an rak `ial. Cu capar a relmi nih cun Alfred Nobel cu a lungthin a rak hninh tuk i a ngaih a rak chiat tuk caah zeitlukin dah mi hnemhnak ca ka `uan `han khawh lai timi kha a rak ruat. Cu caah cun, 1895 November 27 ah Paris khua ummi Swedish-Norwegian Club ah Nobel nih roca a `ial i min a rak thut. Cu a roca ahcun  miphun thleidannak um loin kum tinte Nobel Laksawng peek dingin le a ngeihmi tangka zapi te i 94% rak hman ding aa tel. Amah cu 1896 December 10 ah Italy ram Sanremo khua ah zen in a rak thi.
            Kum fatin te vawlei pumpi huapin pekmi Nobel Laksawng cu 1895 kum ah rak tuahmi Alfred Nobel i a thihnak roca ah a rak `ial ningin Scandinavian comittee nih a peek zungzal mi a si. Hi laksawng cu Physics, Chemistry, Physiology siloah sii cawnnak, ca`ialmi le daihnak lei in thiamsaangmi hna kha 1901 thawk in rak peek a si. Royal Swedish Academy of Sciences nih Physics le Chemistry lei Nobel Laksawng hna kha an pek hna. Karolinska Instituet nih Physiology lei asiloah sii lei Nobel Laksawng a pek. Swedish Academy nih Ca`ialmi lei Nobel Laksawng a peek. Daihnak lei Nobel Laksawng tu cu Swedish miphun buu hna nih pe loin Norwayram ummi Norwegian Nobel Comittee nih a peek.
            Hi Nobel Laksawng a ngahmi pakhat cio nih hin sui medal pakhat, upatnak ca le tangka zeimawzat- mah kum i Nobel Foundation tangka luhzat zoh in an ngah. 2009 kum ah laksawng a hmumi mi pakhat cio cu US$ 1.4 million an peek khawh hna. Nobel Foundation cu Nobel Laksawng peeknak ca i a herhmi tangka le a dangdang tawlreltu ah 1900 June 29 ah rak sermi a si. Hi Foundation ahhin Swedish miphun asiloah Norwegian miphun panga an i tel i Stockholm ah zung an `hu. Nobel Foundation nih a tuahmi thil biapi ngaimi pakhat cu laksawng kong kha vawlei cung khuazakip cul in thawngthanh le tawlrelpiak hi a si. Nobel Foundation cu tangka hramhlinhnak company he an i lo. Hiti tangka hram an hlinhnak in an hmuhmi a miak cu Nobel Laksawng peeknak ah an hman. Nobel Foundation nih a tangka kawlnak ah Sweden le United States ram hna nih cun hi Foundation hi ngunkhuai an luatter.  

Comments