KILVEN A HERHMI LAI NUNPHUNG CHEUKHAT HNA LE NI SUNGLAWI

(1)Lai nunphung

Laimi kan si ko caah, Lairim, Laihaw ngeih bute in kilven a herhmi le, kilven ningcang belte a dikmi karhlannak in domhtlaih a haumi tete nunphung cheukhat ka hun langhter lai.

Nupi thit, va ngeih, nupi hal, thahpiak, arsa thah le phun thawh, innkai, nauchuak ven, khuatlik le kawh than, sulleh, arthin tuh, hangsoh, lungphun/bunh, hluai hleuh

Nupi hal

Ahopoh nih kan hrial khawhlo mi cu nupi thit le va ngeih hi a si. Laipa nih Lainu, Lainu nih Laipa thit le vat hi a thabik, aa rembik lengah miphun kilkamh a si fawn. Hlanlio Lai nunphung i nupi kawl tikah an rak hrialmi cu: Hnam ngei, Mikutzao (mifir) le Mihmursau (biaduh), hi hna phun 3 hi an si i an thi/va duh hna lo.Hnam ngei tihi ahlan Laimi nih an rak zumh ning a si i, scientifically proven cu a um ve lo. Atu ahcun Laimi tampi nih zeihmanh ah an rel ve ti lo, hnam ngeih chan a dong cang ti awk a si. Mikutzao le mi hmursau hna hi atu nihinni tiang an um pah rih. Nain, zohchia tuk in an um ve ti lo  i, azia tein (an yin ngai cang ti awk in) a si caah, hmailei kan thancho tuk tik ahcun a lo vete ko lai.

Thahpiak, arsa thah le phunthawh

Nupi thit ding va hal hnu ah, can sautuk hngah ding a si lo, tuandeuh ah timhlamh a thabik. Cun, nu (fanu/far) va a ngei lai ti ahcun, a pa / a ta nih thahpiak phung a si. A vat hngami tlangvalpa lei kha “nanmah nih puai cu tuah ko u” tiah, nulei nih “a chawngkhu thinlung” he ti ding a si lo. Ningzak tu a si. A sullam cu: a vat hngami tlangvalpa nih a thit hngami ngaknu kha thahpiak he aa lo. Chanthar a si cang caah, puai tuah kha kap 2 hrawm le bawmh in tuah ahcun a thabik hnga. Pa lei zong nih thitmi nupi caah arsathah le phunthawh manh a hau bak ve. Zeicadah ti ahcun, arsathah le phunthawh aa tel lo ahcun, fa an ngeih tikah, nupi thipa i a fale an si kho lai lo i, lakfa tu an si cang lai. Asilole pule fa (a nupi a pale a tale fa) ah an i chuah dih cang lai. Hi kan Laiphung arsathah le phunthawh an man duh lo, an tuah duh lo, an i theihter duhlo, an theih lo lawlaw ruangah, kan Laimi chungin lakfa tam taktak an chuak cang. Arsathah cu vok a pa, sumh 4 cung kha a si ko i, phunthawh cu siapi pakhat manh kha a si ko. Australia ramtha chung i khua a sami ahopoh nih tuah khawhmi a si. Arsathah le phunthawh aa tel lawnglawng ah nupithit le va ngeih cu tlam a tling, pui a tling, Laiphung ningin. Cu phun 2 aa tel lo ahcun, puai tuah lawnglawng ah aa chuah. Cucaah, kha Laiphung, Lai nunphung kha a thei fianglo mi nih puai lawnglawng tuah, Khrihfa biaknak leikap lawnglawng in kutsih thit-umnak an tuah

                                                                        46

ahcun, an hrinmi an fale kha “lakfa” an si lonak hnga, hoi hnu ah pule sin ah “arsathah le phunthawh” cu tuah hrimhrim a hau. Arsa thah duh lo le, phunthawh thawh duh lo ruangah kan Laimi lakah “Lakfa” tamtuk an chuak cang. Hi ruangah miphun dang nih Laimi thamtham cu “Lakfa phun” pei an si ko cu, an ka ti te lai. Atu hmanh ah an kan ti ko cang men lai?

Arsa thah le phunthawh hi aa then kho lo mi, aa kawpmi a si.  Voikhat, hmakhat te ah tuahti phung a si. Nu le va an i thit-umh ni ah an si khawh lo hmanh ah, an khuasak le an tintuk a that deuh tik, an caan aa rem deuh tikah arsa thah le phunthawh cu pule sin ah tuah khawh thiamthiam  a si. (Biakarlak tenh: Arsa thah aa thawk ning cu hitihin a si. Hlanlio Lai pupa hna chan lio ah, fanute le fapate an rak ngeih tik ah, fanute i a pipik (papak) kha  na “arte” an rak ti. Fapate i a til le a zang zong kha na “zuuzuu/zuute” an rak ti. Cu fanute i a “arte” cu a hun thanpi deuhdeuh tik le, va ngeih a hun zat tik ah, kha a “arte” kha a vapa sin a hei kalpi cang lai caah, nupithipa lei kha “ar” kan thah u, an rak ti hna i, palei nih ar taktak kha an rak thah i, nulei apa le ata le kha buh he sa he cun an rak pek hna. Mi an hung tam deuhdeuh tik ca ah le, nulei phun khat zong an hung karh deuh tuk caah, ar tampi thahnak cha cun, vok lawlaw an rak thah i, nulei an pule kha an rak pek hna. Atu ahcun, mi kan tam tuk cang caah, arsa thah cu vokthau sumh 5 in a cunglei thah a si cang. Vok nih a zat hna lo ahcun, caw, naa le sia zong an thah te ko lai. Asinain, vok an thah ruang ah voksa thah a si lo i, caw, naa le sia an thah zong ah cawsa thah, naasa thah, siasa thah a si hlei lo. Va a ngeimi “nu” nih a chanchung Pathian nih a pekmi a “arte” kha nupithipa/ va pa lei nih an conglawmh mi a si ko caah, “arsa thah” tiah kawh le auh thiamthiam a si ko lai.)

Innkai

Innkai timi cu, nupi hal tikah, palei nih “hi nu hi kanmah nih kan haam cang, kan thit fawn lai, ahohmanh nih duh in lemsawi ti hna hlah seh, duh ti hna hlah seh” tiah haamnak caah chiahmi tangka a si. Nungak nu a pale a tale kha tangka zeimawzat an pek hna lai. An halmi nungaknu kha hreng an khenh mi a si. A haltu pa zong nih nungak dang len le, duh phung a si ti lo. Nain, pakhat khat ruangah aa thi-um kho loin an i pelh a si ahcun, nulei nih tangka kha palei an pek than zokzok hna lai. Palei zong nih ngaknu dang a duh i, an tlik an zam, midang a thit  sual a si ahcun, kha innkai pekmi tangka a sungh lengah hmaitlam (mit-hmai tluantamnak caah liam mi) caah siapi a liamchih rih lai. Innkai (pekmi) he nupi an hal hnu ah aa pelhmi an um tuk lem lo.

Nauchuak ven

Nu le va nih nau an hun ngeih tikah, nulei a pale a tale nih, fater pawl khi vok maw, keli ngei (sia, naa) in maw, nau chuakven an tuah theo. Hihi a sunglawi ngaimi a si. Atu chan ahcun thlacamnak in kan conglawmh ee an ti i, a tha ve ngai ko. Nain, Laimi cu Khrihfa miphun kan si ve lo caah, tlam belte a tling deuh tawn lo. (Vawleicung ahhin Khrihfa miphun, Muslim miphun,

                                                                        47

Buddhist miphun tiah biaknak hoih in miphun minbunh a um rih lo). Nunphung tu kha zulh deuh ding a si hnga.

Khuatlik le kawh than

Nu le va khua an sak tikah, i sikthiatnak tete khi a caancan ah a um theo tawn. Aho palh, aho ding ti lei si loin, nu nih khua a tlik tikah, palei nih kawh than le auh than a si tawn. Kha tikah, khua a va tliknakahkhan a pa maw, a ta maw nih, khua a tlimi nu cu va chiah than a hau.Cu tikah cun arsakheng te he va chiah than phung a si. Hihi kan Laiphung dawh pakhat a si ve. Philh thlau loin kan zulh ahcun a thatuk hnga.

Chirhchan: mah hi a mah catialtu F. Lai Len hrimhrim kha mah pumpak in ka hal hnu ah ka van thlahmi a si.