Naihrawng ah ka lung ah chim le rel ka duh ngaimi cu Depression le Anxiety ( Lungrawhnak le Lungretheihnak nih achuahpi mi harnak /buainak kong hi asi. Ka bia asau ngai ngai lai. Ahuam mi nih duhsah ten ka rel piak te uh tiah kan nawl hna.
Nai hrawng ah Laimi Ramdang kan phak hnu ah kan ton mi thil buainak tampi lak ah depression le anxiety kong hi kan buainak pakhat asi cio men lai tiah ka ruah. Kan mah nih kan sining kan i theihlo lio ah hi bantuk zawtnak arak ngei mi kan si ziar kho mi asi. Micheu khat cu mah le mah lainawn/ithah ( suicide ) aa tuahmi hna zong aruang kan zoh tik ah lungrawh le lungretheih zawtnak ruang ah an si ti hi kan hmuh lengmang.
Depression ( lungrawh zawtnak) cu zei dah asi? Zeitin dah a chuah khawh ?
Lungrawh zawtnak kan timi cu mirang nih an hrilhfiah ning ahcun : Ngaihchiat /lungdongh nak nak boruak nih achuahpi thil an si tiah an ti. Lungrawhnak achuah ter kho tu hna cu atanglei pakhat khat ruang ah hin aa chuak kho tiah an tial.
1. Rian ngei lo in caan saupi um ruang ah lungdongh/lungrawh: Rian kawl len zong ah hmuh hlei lo , nunnak caah khua ruah har in um ahcun lungrawh afawi tuk ti asi. Ram thumnak kan phak tik ah kawlram ah mifim cathiam arak si bal mi hna zong , rianttha tak tak hi ttuan khawh ahar ngai ngai. Mirang nih an duhlo mi rianharsa / ahardeuhmi lawng kan hmuh khawh tawn. Ruahning in rianhmuh khawh lo le tuan khawh lo ruang te hna ah lungrawh atam tuk caah lungzawtnak achuak kho ti asi. Mirang holh thiam lo ruang ah rian zong hmuh khawh lo te hna atampi. Mirum pawl zong Sipuaizi tuahmi sunghdih ( vanchiat ton ) phaisa vial te sungh dih sual ti bantuk zong ah asi kho. Inn le lo sunghnak le rawhralh nak vanchiat ton zong ah lungrawh nak nganpi achuak kho i, depression cu ngeih khawh asi. Rian in phuah te hna zong ah lungretheihnak fakpi aum kho. Laimi tampi pumpak in bia ka hal mi tawn hna. Phaisa tampi ngei kho dirhmun si law,Australia ram ah hin Zeidah na tuah hnga tiah ka hal tawn hna. Mitam nawn nih an ka lehmi cu Australia ahcun thih hlan lo riantuan le sipuaizi tuah cu ka duh ti lo/ ka huam bak tilo, a ka simh tuk cang , kawlram ah ka tlung lai i, sipuaizi hi ka tuah ko lai tiah a chim mi an tam deuh ngai ngai. Hi hi a ruang ka zoh tik ah, Mirang ram / mirang sin rian kan tuan tik ah thleidan nak kan tuar mi le kan tuan /retheih tluk in inn man/ bill /kan liam man ah a dih zungzal ruah ah hin an lung adong ngai cio ko hna. Lairam ah ti kan din mi cu free asi. Australia ahcun ti ( water) hmanh free ( manlo in ) kan ding kho tilo. Phaisa in ti cawk ahau cang. Ka hei ruah ve tik khawn ruah ah silo in pek ruah ah ruan atuan mi kan lo ka ti. Hi bantuk zong hi mitampi caah cun lungrawh nak achuah ter tu an asi kho ngai ve.
2. Bawmtu le zohkhenhtu hawikomtha umlo ruang ah lungzawtnak achuak kho:
Minung kan nun nak ah aho poah hi dawtu hawikom tha kan herh dih. Mah lawng in um khawh asilo. Lungretheih caan ah midang hawikom bawmh hal awk aum lo ahcun beidongh khua ruah fawi te. Ruahnak ceihpi awk minung an um lo ahcun mah le mah zong tha zang ipek khawh asi lo. Damlo caan le buainak ton caan zong ah hawikom tha le dawtu nih dirpi le thazang pek aherh tuk hrinhran. Misin um , mithalo / boss ttha lo nih duhpoah in hrem/velh/ nehsawh tuar tik ah lungrawhnak a um kho tawn. Cu bantuk lak ah sautuk lungrethei in um ahcun lungzawtnak chuak kho ti asi. Rian tuannak ah hawi he i remlo/ mi nih nehsawh le tlanglamh, asiloah, Boss te nih duhpoah in sik le mawhchiat ruang ah caansaupi lungretheih bu in i hnekchih lengmang ahcun lungrawh zawtnak achuak ter kho ti asi.
3. Hawikom le chungkhar he umtti khawhlo i, caansaupi itthen ruang ah chuak kho:
Hi bantuk hi Laimi nih kan ton ngai ngai. Micheu cu Malaysia , India le ramkip ah pawcawmnak ruah ah nupi le chungkhar vial te kaltak in ramdang ah kuli rian tuan atam ngai ngai. Nupi/hawikom dawtmi mi ngaihtuk le mah lawng lungli leng in caansau tuk um sual ahcun lungzawtnak achuak kho ve ti asi. Cun, Kumsau tuk thongtlak in, thongchung ah mah lawng te kumsau tuk um ahcun lungrawh zawtnak achuak kho bik asi ve tiah an ti. Laimi Kum 40/50 upa deuh pawl nih an chim tawn mi pakhat cu : Mirang ram tha kan timi US / Australia te hna zong hi kan nih caah cun a nuam hrim hrim lo ee , lai tlang ah kir kan duh deuh ko ee tiah an chim lengmang. Zeiruang ahdah asi ti kan zoh tik ah , Australia Mirang sin ah an ngam tilo. Holh an thiam ve ti lo tik ah mirang tarnu/tarpa he bia an i ruah kho lo, mihrut holh thiam lo bang kut le ke piah chom in khua an sak tik ah an lung fak tuk. Laimi cu hawikom he len le kai, biasawng tlorh aduhmi phun kan asi. Asinain, Tarnu /tarpa caahcun len le kai awk an um ti lo. An fa le sianginn an kai dih/ rian a tuan mi an tuan. Chun kar lak ah aho hmanh len le kai , biaruah hawi an ngeih lo tik ah an um har i, an lungleng tuk. Athaw an ei zong ah anuam an ti kho lo. Cucaah adonghnak ahcun lungrawh zawtnak an cung ah a phan tawn. Hmailei zong ah Laimi nih kan ton lengmang khawh men mi thil pakhat asi. Mirang cu inn pa le chaktlang hmanh na dam maw( How are You ) tiah kan i chawnhlo/ theihlo caan tampi. Mirang nunzia athiam kho ve lo mi upa deuh pawl caah cun Mirang ram zong hi lungrawhnak asi kho.
4. Chungkhar buainak ruang ah chuak kho:
Laimi hi kan van athat nak cu Khrihfa kan sinak nih hin kan nunnak ah ziaza lei a kan cawnpiak mi aum i, kan nunnak hi duhpoah in kan hmang lo. Mirang/miphun dang kan zoh tik ah Biaknak zong biapi ah an chiahlo caah an duhning poah nun kha biapi ah an chiah caah buainak an ton mi atam khun. Nu le Pa i then ( divorce ) te hi ruang ah fale cu chanchung lungrawh nak a chuahter. Nu le Pa aa si vel tuk mi hna le Zu din /Sa ei rumro in caan ahmang mi an chungkhar tamdeuh cu lungrawh zawtnak an ngei deuh tiah an ti. Phaisa kong ah maw? , Khuasak nak ah maw? Nu le va pehtlaihnak ah maw ? i sik le i velhnak aum ahcun chungkhar anuam lo. Fa le caah rawhnak asi. Family buainak kan ti tik ah a phunphun aum kho. Buainak pipa asi mi aum tik ah rawhnak achuah bantuk in, lungrawhzawtnak zong a chuakter colh khawh mi asi ti asi.
5. Zawtfah /Damlo nak tuar ruang ah achuak kho:
Micheu khat cu vanchiat ah damh khawh tilo mi zawtnak pakhat khat an cung ah atlun tik ah nun man ka ngei ti lo tiah lungrawh afawi te. AIDS zawtnak/ Cancer zawtnak ti bantuk in a zawmi hna caah cun dam khawhnak ding ah ruahchan nak ahar tuk tik ah lungrawh zawtnak cu aphan kho mi asi. Kutzen / kezen/ mitcaw/ accident pakhat khat ruang ah pumtlamtling lo dirhmun a phan mi hna zong hi lungrawhnak nih a tei hna tik ah lungrawhzawt nak an ngei kho ti asi.
6: Zudin le Sivai thalo hman( drugs and alcohol addicted ) ruang ah achuak kho:
Phekhah ( lawngkasa ) tuah duhtuk ruang ah inn le lo tiang zuar le sungh te hna hi aum kho. Mirum tampi zong hi casino phaisa thap lentecelh an tuah duh tuk tik ah vanchiat ah an sung dih i, nupi le innlo , zuardih/buai ter dihnak zong achuak kho. Laimi kan buainak bik asimi cu ZUDIN buainak hi asi bik. HAKHA le THANTLANG ah zu ( OB) zuar an khamh tiang tiang an tuahmi zong hi Zudin ruang ah kan ram ah chungkhar kip buainak kan ton caah asi. Zuding michungkhar cu vawlei cung ah abuaibik asi ko. Sivai thalo( drug) tongh tham hi kan laimi cu aum tuk lem lo. Nain, Ahmang mi tampi an um ve cang. Zu le Sivai ttha lo nih a suai/ aleem caang mi hna cu cawnpiak khawh an silo caah sifak tuar in, an thih ni le thla lawng hngah asi ko. Zei tuah awk atha tilo. Zu le Sivai tthalo nih hna ngam nak pek lo in, rawhnak achuah ter caah an lungrethei i, lungrawh zawtnak an ngei hna.
7. Nehsawh/serhset tuar (Thazang le hmurka) nehsawh tuar ruang ah achuak kho:
Mirang nih Bullying tiah an ti I ( Midang cung ah thazang in asilo le hmurka in va nehsawh/serset ) nak va tuah khi asi. Mah bantuk nehsawh le sersat nak hi lungrawhzawt nak achuah ter tu pakhat asi tiah an ti. Mirang tam tampi ( kan mah khua Australia ) nih ah hin buai taktak mi cu School bullying ( sianginn ah nehsawh le sersat ) nak an tuar ruang ah suicide( mah le mah aa that mi an tam tuk ti asi. Mirang cu zeithil an tuah poah ah an i biatak tuk tik ah michim mi zong hi fakpin an ruat. Mi nih fak tuk in an soisel hna zong ah an tuar kho lo. Minih zingzaknak pakhat khat zapi lak ah hmulpho cikcek in an tuah sual hna ahcun mah le mah i thah an ngamh tuk hna. Internet/ Facebook te hna ah ningzahnak cakuat/ tlerhkhawnhnak bia holh an tial/an chim nak ruang zong ah mivial te hmai ah ningzak tuk asi tiah chuak ngamtilo in, sianginn i phuah, lungrawh in vaivuanh mi zong an tam ngai ngai.
8. Soiselnak Capo bia nih Lungzawtnak achuak ter :
Laimi nih capo hi kan uar taktak. Capo minthang cu komh zong kan huam ngai ngai hna. Asinain, Laimi nih capo kan seih/ kan chim mi hi ka ngaih/ ka ruah lengmang tik ah tamdeuh cu misoisel capo phun lawng lawng hi an thiam bik asi rua tiah ka ruah. Laimi capo chim thiam ka zoh pah cio hna. An chim mi ah midang va soinak bia hi atam bik. ( mirang nih Your joking can bully someone ) an ti tawn. Na capo nih midang kha nehsawh le ningzahnak chuak ter khawh ee ) ti asi. Laimi lak ah Pastor /Phungchim pawl hmanh nih acaan caan ahcun capo kan chim an ti ko nain, midang soiselnak/nehsawhnak/ ningzaknak tu hi a rak si deuh tawn. Minung pumpak ningzahnak le abu riantuan nak le chungkhar huap , ningzak/nehsawhnak tiang aphan kho mi Capo chim ruang ah mihmaikhap lo/ ningzak tuk ruang ah lungrawh zawtnak zong aum kho ti asi. Voitampi ka theihmi cu : Micaw le pumtlam tling lo mi hna/ a ke thalo mi le ahaumtilo mi hna khi capo seihnak ah an hman ton hna ka theih pah tawn. Micheu cu an nih achuak kho men ko nain, Pumtlam tling lo hna caah cun lungfak tuk asi. Micham bau nak kong kha capo ttha bik ah a ruat mi an tampi. Mizei hmanh santlaihlonak kong an kan soisel ahcun thinhun nak le ningzahnak a tuar mi lawng te kan asi cio . Mi nu le va kong capo zong tih nung asi. Pakhat pa cu na nupi nih padang aa duh mi kan theih ko tiah zurit pah ah an capo lengmang ruang ah biatak ah aa ruah sual i, lungrawh in amah le mah aa tthat ee tiah an ti. Chimduhmi cu Capo soisel hman hi lungrawh zawtnak achuah ter tu asi ti hi kan theih aherh.
9. Tihnak / Thinphan nak ( anxiety ) ruang ah a chuak kho:
Laimi tampi Malaysia ah aphunglo in rian kan tuan. Refugee tlaih le khih thong thlak tih anun ning ruah ah chim ngam hmanh asi lo. Nupi le fa le he khuasa mi chinchap caah cun zeitik dah police /rela nih an kan tlaih lai i, thong kan tlak te lai ti lawng kan ruah mi asi. Cu hlei ah Misual/mithalo pawl ( damaih) pawl nih an kan hremnak te hna ruah ah lungretheihnak le ttihnak/thinphan nak kha adong tilo. Nu le ngakchia nih cun tuar kkhawh ding asi lo. US ah tlangval pakhat ngakchia te kha aphan i, Sibawi nih a zawtnak an check. Apum chung ah virus zawtnak zei hmanh an hmu lo. An hmuhmi zawtnak cu Anxiety nih a chuah ter mi ( tihphunnak ) ruang ah achuah mi zawtnak an hmuh ti asi. Cu ngakchia pa cu malaysia ah lungrethei in caan sau tuk aum , bawmtu angei lo, thong a tla, buainak phunphun arak ton lengmang caah lungrawh/tih zawtnak a ngei ti asi. Doctor ( sibawi ) nih aphun phun in damter an i zuam tiah an chim.
Lungrawhzawtnak ( Depression ) le Tihzawtnak /Ningzah Zawtnak ( Anxiety ) cu na ngeih le ngeihlo zeitin dah na theih khawh lai ? Symptoms of depression and anxiety( Atanglei ah hin rak na sining rak zohchunh ve) :
( Lungrawhzawtnak = Depression Hmelchunhnak )
1. Na um sawhsawh ah ngaihchiat in na um lai.
2. Na um sawhsawh zong ah huamnak taktak le nuamhnak taktak nak na ngei kho lo.
3. Ti le Rawl thawh te le duh nak taktak he ei le din na zuam ti lai lo.
4. Zaan na ih ning ahman ti lai lo. Na hngilh khawhlo caan atampi lai. Ihlo caah ah ih/ thawh lo caah ah thawh ti bantuk aum kho.
5. Na um sawhsawh ko bu zong ah thadi zangbat bantuk in na um lai.
6. Lungdai te in na um thiam lai lo, na tuahmi thil pakhatkhat cung ah lunglut taktak in na tuah kho lai lo. ( Tuata/luala sawhsawh in na tuah lai)
7. Nangmah le nangmah zei hmanh ka silo /man ka ngeilo tiah na lungfak lai.
8. Nun man ka ngei lo tiah khua na ruat lengmang lai.
( Ttihphan Zawtnak = Anxiety Hmelchunhnak)
9. Tihnak atu le tu na ruat lai
10. Lungmih le thawchuah zong siaremlo um atam lai.
11.Fawi tein thabat lengmang
12. Lunglut in thil tuah khawh lo/ Huam nak um lo
13. Lungmih bantuk um lengmang
14. Takpumsa, hliah le keng zong mah fah in fah lengmang
15. Panic attack ( Lau /thawhchuah hmanlo/ amui le ceu zong ttih/ mah le mah i uk khawh lo/ thinlung a mah te in cawlcangh zungzal i, tlik aa zuammi bantuk in um zungzal.
Acunglei ka langhtermi hi a tawifiannak in ka chim khawh mi asi. Depression le anxiety nih achuah ter mi zawtnak na ngeih hnu ah , na pum cung ah damlonak phunphun alut kho cang . Na lungthin ader tik ah, na thazang, na pumsa zong adir thawm cang i, damh khawhtilo mi zawtnak bantuk in na zualcei chin lengmang kho mi asi. Nangmah le nangmah Depression ( lungrawh zawtnak ) ka ngei maw/ngeilo ti zong naa thei lo kho men. Acunglei ah khin rak i zoh chunh law, na sining ah phun 3/4 hrawng na ton bal ahcun lungrawhzawtnak ka ngei tiah va ruat law, bawmhchanhnak va kawl. Sibawi thiam sin ah va chim colh hna.
Biadonghnak :
Asiahcun zeidah kan tuah kawhmi asi lai ?
Lungrawh zawtnak le TTihzawtnak caah kan tuah khawh ding mi atampi lak ah , Laimi nih kan herhmi cu Hawikom ttha bawmtu kan herh. Mah zawnlawng ruah lo in, miharsa le lungretheih atuarmi hna kan hawi le kan hmuh tik ah , thinlung ruahnak/ chawva he kan si khawh tawk in kan i bawmh aherh. Couseling ( bia hle hla in i hnemhnak ) tuah zong aherh. An mah tuar in va tuar ko hna seh tiah kan zoh sawh ko hna ahcun an nunnak aliam ko lai. Kan chim cang bang in, Rian kong ah an buai mi an asi ahcun rian lei ah bawmh ding. Nu le va chungkhar buainak an si ahcun hnemhnak le thazang pek nak bia chim ding asi. An herh ning hmuhpiak aherh. Laimi cu mi buainak/ harnak kong hlat hlai le theih cu kan huam / kanduh taktak nain, va bawmh taktak thin lung kan ngei lo. Kan lungchung in nahchuahnak a tamtuk tik ah kan lung a awi ziar tawn. Miharnak le mi ngaichiat nak kong ceih kan huam tuk na in, kan bawm duh tak tak fawn hna lo. An kong ceih kha kan rian asi lo. Kan bawmh khawh ding mi lam va chimh khawh kan rian asi.
Zuding/Sa ei mi an si zong ah kaltak ding an asi lo. Ngaktah / miharsa zong kan si khawh tawk cio in va bawmh hi kan rian asi. Tuah khawh zet te in va tuah kha Pathian nih aduhmi. Jesuh zong kha, misifak le midam lo sin lawng te ah caan tampi ahmang tawn khah. Zuding mi kha Zudin lo nak ah control ( khenkham ) nak va tuah hlah, Zu adinlo nak ding ah lamdang na kawl abiapi. Asiloah, Lamdang bomhnak va tuah piak lawng na rian asi awk asi.
Nungak le Tlangval karlak buainak/ Nupi le Pasal karlak buainak aum tik Pastor le Khuabawi lawng remnak ser tu ah kan ruah tawn mi hna hi apalh mi asi. Kan dihlak bawmh awk asi. ( Mirang ram ah Individualism )timi Mah um in Um /Thinlung vanpang i kilh lungput a kar tuk ruang ah hawikom ngeih lo i, um har le lunglilen nak te hna a akarh tuk cang . harnak an ton tik ah mah tuar in an tuar lengmang ruang ah adongh nak ahcun suicide ( mah le mah i thah) tiang achuak. Sualphawt nak nih minun nak aremh kho lo. Bawmhchan nak lawng nih midang nunnak a thlen khawh.
Thong sau tuk a thla mi hna le Sungh zatlak atuar mi hna zong hi ahlei khun in bawmh an herh. Lungrawhzawtnak an ngei kho mi asi. Cun, Miserhsat nak bia / midang va tawi te hna hi hrial aherh. Facebook le Viver / Internet chan kan phan kan ti i, duhpoah in , mi kan thangchiat hna, kan soisel hna, miningzah nak ca kan tial te hna zong hi hrial aherh mi asi. Lungrawh zawtnak na chuak ter khawh mi asi.
Laimi capo kan chim mi hi soisel capo si ti hlah seh ti ka duh. Mirang capo an chim mi khi zohchunh in mi hnawrsuang lo te in chim khawh i zuam ve hna seh law a tha bik. Misoi rumro capo kha, mi ningzahnak le lungfahnak asi caah lungrawhzawtnak asi kho. Athin phang mi le ningttih ahmang mi hna zong tlerkhunh le hramhram va tuah hman ding asi lo.
Damhkhawhlo mi Zawtnak phun angeimi hna sin ah bia kan chim tik ah i ralrin aherh. An nih caah cun thazang pek nak bia phunphun va chim ding lawng kan rian asi. An caah beidonghnak asi mi biaholh chim lo ding asi.
Kan Biakmi Pathian zong nih midang caah nun hi a kan cawnpiak mi asi bantuk in, Lungzawtnak/ ttihphan zawtnak angeimi kan theih hna ahcun kan zoh sawh ding asi lo. Kan si khawh tawk i bawmh ding asi. Mifim nih lungrawhzawt damter nak caah biafang thum hi abiapi tuk tiah anti.
Stop: Midang cung ah na tuahmi thiltha lo kha ngol cang /tuah ti hlah.
Respect: Mizei bantuk minung an asi ah va upat ko hna.
Support : Mikip cung ah na si khawh tawk te khan va bawmh khawh i zuam ko.
Reference: Beyond Blue website in lak deuh mi asi.English in rel khawh as
tlerlungthawng_sidebar_feed_AdSense3_1x1_as
Comments
Post a Comment