Ram le Miphun Humhak: Kawl, Mizo le Chin Lungput



tlerlungthawng_sidebar_feed_AdSense3_1x1_as
Kawl le miphun humhak:
Kawlram bupi ah milu 60 million hrong kan um. Milu 68% hi Bamar kan timi “Kawl” an si. Bamar chimlo miphun dangdang dihlak fonh ah 32% kan si. Kawl milu a cheu zat  hmanh kan phan lo.
Kawlram ah milu za ah 69% cu Buddabata ansi. Khrihfa 4%, Muslim 4%, Hindu 1% le Animist 1%  kan um. Kan dihlak fonhah 31% kan si. Buddabata cheuhnih cheukhat hmanh kan tling lo.
Kawlram ah zung caholh cu Kawlholh asi. Tangcheu in sianghleirun tiang Kawlca long tein kan cawng. Tlangmi kan holh cu zalong tein kan cawng kho hna lo.
tlerlungthawng_sidebar_feed_AdSense3_1x1_as
Asinain, zeiruangdah milu in siseh, biaknak in siseh, caholh in siseh, a letin a nganmi, a ṭhawngmi le a tammi “Kawl miphun” nih an nakin a letin a dermi, a tlommi, a hmemi miphun hna lakin “an biaknak le an miphun” cu fakpiin humhim le khamh hauin an ruah hnga, timi hi khuaruahhar awk asi.
Nationalist Phungki rual sawh long nih an aupi ahcun phundang. U Wizara, U Oktama chanin theihmi an si. Asinain, upadi tiangin “Budabata le Bamar race” cu  humzual le venhim an timh tikah ruahawk a hun tam ko.
Taktak ahcun utlak nih rulpi a lemh ti a um bal lo. Rulpi tu nih utlak cu a dolh i a lemh ton. Asinain, tulio kan hmanthlak cu “rulpi tu nih utlak tihin himnak a dap lehlam i, a pumpiin dolh le lemh an timhmi utlak tu nih “hnangamte le daitein” a ummi” khi a lo ngaite. Hihi khuaruah har awk asi.
Mizo le miphun humhak:
Mizo cu ILP upadi Guwahati High Court nih “stay order” a chuah cangka Vai a tomtom in an hun lut lai i kan miphun an kan chilh lai timi an phang. Zung le dawr vialte an khar dih. Innkip ah puannak an zar dih i rampumpi in sandah an piah colh. A rau lo, an tih tuk. A rannak in “Court order” cu an let than colh!
India cozah nih ralzam Tuikuk kha Mizoram ithimnak ah mee a ngeihter tikah an miphun caah a him lo tuk in an thei. Cutikah State Protest Day an hrih colh. Zung le dawr an khar dih. India Election Commission cu an auhnawh. Ram pumpi in an tang. Pastor zong an chuak dih. A rau lo. India Cozahpi cu mee thlakni zong an thawnter lengah Tuikuk nih camp in vote an thla ti lai lo, timi biatiamnak zong an tuahter men ko hna!
Miphun caah a him lo timi ahcun khua zong an duah, mi innka zong an hrenh, dawr zong an kharpiak hna, lam zong an kham hna, a phunphun in an cawl. Ratuai, rua le mau in tizu ngacer tiang an ven. India cozah nih tlanglawng lam a serpiak hmanh kha an miphun caah a him locun “No!” an ti ko. YMA an tlangtar ah “Hnam le ram humhalh”, YLA tlangtar zongah “Ram le Miphun humhak” ti asi. Cuticun an miphun cu kutdong tein tongh zong an siang lo. Hitin “Mizo Nationalism” a ṭhawn tuk tikah kum thongkhat zong va kal seh law an miphun hi a him peng dingkhin an lang.
Chelcan cun Mizo nih an miphun an humhakning le Kawl nih an miphun le an biaknak an humhak duhning hi ai lo tawn. Phungbuar in thahrum hmangin an miphun an humhak cu a ttha bak lo. Asinain, an miphun an humhak duhning lungput “nationalism” cu uar an um bak tawn.
Fah thei lo Chin Lungput:
Kawl cu an far le nih miphun dang le biaknak dang an vat kha an siang bak lo. An phun a tlau lai an ruat kho hrim lo. Cucaah “Interfaith marriage law” zong cu an hun ser hi asi. Judah miphun zong hi bak ansi ve. Miphun dang a vami cu an phun in an rak doi hna. Mizo zong Vai pasal vat lo dingin heh an tang.
Laimi cu kan farle kha miphun dang bawi pawl nih kan ramcia ah an ra riangmang i, duhpoh in an hun ihpi hna lengah “biskut pumkhat man nakin Lainu man cu a fawi deuh” an kan tipiak rih zongah a fah kan thei rua lo.tlerlungthawng_sidebar_feed_AdSense3_1x1_as
Kawl cu an biakmi pura cungah  Mirang nih an kedenh phoih loin an kai tikah an duh bak lo, ral tiang an rak tho! Mitiang an thih phah kha. Laimi cu milembia hna nih kan vailamtung an hun phur, cu an phurnak zon bakah an pura an hun hnuai zongah, a fah kan thei rua lo.
Kan caholh cawn an phih, an caholh kha tangcheu in sianghleirun tiang an kan cawnter.  Kan Miphun Ni ah siangiin an kan kaiter i camipuai an kan phitter.  Kawl Amyotha Neh ahcun zung an kan kharpi i an kan ulhter. Cu zong a fah kan thei rua lo.
Mirang nih “Master” tiah an min hmai an ibunh tikah an mah long “Master” an si loh. Kawl zong kan si ve an ti i“ Thakhin” timi kha an i bunh ve. “Thakhin myo heih doh Bama” tiah an au. “Kawlmi cu kan idawh, kan pical, kan lianngan, mi tangah a ummi kan si lo” timi lungput pical an ngei.
Mizo zong nih an hlaah “Mizo kan ni kan hmel a ttha” an ti ve i, ai dawh lomi zong nih heh an sak. “Mizo miphun kan si, kan idawh, kan sang, mitang kan um lo” timi lungput an ngei ve. Miphun an tanh, miphun an uar, miphun an humhak, miphun an cawisan.
Laimi cu kan cawhmi lampi hmanh a kau deuh ahcun “Kala lam” kan ti, lambite a sicun “Lai lam” kan ti. Kanmah kuang keuhte a si zongah a lian deuhpoah “Kawl vok, Vai ar, Mirang ar” kan ti i a hme deuhpoah “Lai ar, Lai arti” kan ti. Kan sermi tuhmui zong a lian le a sau deuhpoah “Vai tuhmui” kan ti, a hme deuhpoah “Lai tuhmui” kan ti.
Mirang le Kawlholh an holhcun a sangpi in kan zoh colh hna i “an fim ko lai” timi ruahnak kan ngei cia. Miphun dang zohsannak, miphun dang holh uarnak, miphun dang nunphung tlaihchannak, “Miphun dang cu an ngan i Laimi cu kan hme” timi lungput hi langaak lungput asi.
Kawl le Mizo nih hi zawnah an kan thlau tuk. Nupaw chungin thlakua pawi ciocio zeiruangdah hi tlukin an kan thlau i zeiruangdah “nationalism”  hi tlukin tha a der timi ichek haumi dirhmun ah kan um deuh cangin a lang.

Langaak Lungput:
Langkaak cu amah phun uar loin awtaw phun sinak kha a uar deuh. Awtaw hmul a pongmi cu a tak khat lakin aa bunh i, awtaw hna sin ahcun a va kal. Cu langaak ruahnak ahcun “awtaw hmul kaa bunh ve cang caah awtaw pawl nih anmah awtaw phunah an ka cohlan lai i, an rak ka lomh lai, an sinah nuamngai in khua ka sa ve lai” tiah ai ruah. Asinain, awtaw hna nih anmah phun taktak asilozia kha an rak hmuh tikah a hmulchia zong an rak tio dih i zohchia ngaiin an rak dawi. Cu langaak cu a va zuang i, a phunhoi langaak hna sin ahcun a va phan tthan. Langaak a phunhoi zong nihcun “kan phun zei na rel lo lengah na kan zahpi”an rak ti i, “kan sinah um ve ti hlah” tiin an rak doi tthan. Cuticun cu langaak hrut cu umnak ngei loin a vaakvai timi tuanbia a um. Hi langaak sining nih mah phunte tlaihchan le uarloin mi phundang va tlaihchan le va uar hlei cu zeimiphun sinhmanhah tlumtla loin vahvaihnak a si timi a kan cawnpiak. Tulio Chinmi chungah langaak lungput a ngeimi kan tam ve sual lai timi phan a um deuh tawn.
Chin Pipu Lungput:
Chinram hi AD 1400 hrongah kan phak sikaw AD 1900 kum 500 renglo chakthlang um miphun ngan  le biaknak ngan hna lakin him tein pipu hna nih kan ram le miphun an rak kilven khawh. Kawl Bayin, Shan Sawbua le India Raja zongnih an rak pen bal hna lo!
Kawl Siangpahrang pennak cu 1885 ah Mirang nih an lak dih. Asinain, Chinram cu 1895 tiang an la dih kho lo. Miphun dang kutah Chinram a um ko lai cu an ruat kho bak lo caah cantiang le vungzum in an rak doh hna. Hriamlei cun an tei tuk hna. Nain, lungput in an tei kho hna lo. Cutin foi le bai in an tei khawh hna lo tikah “a rem in an rak rem” hna. Kawl cu an Siangpahrang tiang kha India ah an dawi i a ruak zong an hmu lo. Chin ramuk bawi cu ram uknak nawl an pek hna i, an lungput an zoh tikah an upat tuk hna! Chinnu a tthimi Mirang bawi zong an um len.
Pipu hna an ral a tthat i an dirhonh khawh tuk hna caah Mirang ralbawi pa cu England ram ralthatnak sangbik “Victoria Cross” tiang an rak pek. Mirang pennak tang kan luh hnu zongah an lungput uar an um caah bawi cawngtu ah Chin ralkap deuh an hman hna.
Mirang long an si lo. Kawl zong nih an rak ibochan hna. Karen ralnih an lak dih hnik cangmi Kawlram kha Kawl nih a ti awk an hngal ti lo. Cucaah Chin ralkap an rak i rawih hna i, Kawlram humhimtu zong Chin pasalttha hna an si. Hi Insein raltuknak ah pipu hna an raltthat le an lungput an hmuh tikah Thiha Thuriya le Thurah raltthatnak lengah a sangbik “Aung San Thuriya” tiang an rak pek hna.
Hi long si loin hriamnam hmuahchih zongin kan lungput an tei bal lo. “Ralkap bunhkedenh tangah zeitikhmanh ka kun bal lai lo” tiah thongchung ah a thli tein hriin an va thlaimi Chin pasalttha Salai Tin Mawng Oo lungput zong kha ruat tuah u! Kawlram tuanbia ah ro a lingmi lungput pical asi.
Cucaah Chin pupa hna kokek lungput cu an ral a ttha, zumhtlak ansi, miphun an dawt, an dingfel. Miphun dang kut tangah kun an itim bal lo. Miphun dang zong a herh loin an ral bal hna lo. Dai tein um an duh caah tuni Chinram hi an fuh! Zumhtlak nun an ngei caah Vapual cu miphun hmelchunh ah an hman.

Vapual Lungput:
Vapual cu an nupa in khua an sa i an kalnak poahah an izul. Va dang bang  kopmi ai thleng phun an si lo. Fa an hrintimi he khan thihtiang an umti. Thingthei, thinghnah le ramsa fatete an ei. Hmun le ram humhakmi an ngei ve i, cu ahcun an pa nih rawl a kawl.  Rawlthaw a hmuh tikah eisian loin an nu a hun put zungzal. Annu nih ti a tlumh duh tikah hmun daibik kha an thim. Bu an khuar i, fa an neih hlanah an pa nih bu cu ttha tein a ser. Cu bu chungah annu eiding rawl a chiah dih hnuah a kua a phih. Ahmur tlum tok tein kua a on i, cu kua cun anpa nih rawl a chanh. Cutin kua a phih cu an nu himnak caah asi. Kua a phih hnuin an nu cu ti a tit. Ti pakhat a titah ni 5 hna arau. Ti 6 hrong atit. Anpa rawl a kawl i, a tlun hlanlo an nu cu vadang nih rawl an pek zongah a ei bal lo.  Anpa rawl a kawlnak ah ramvai nih an thah sual ahcun an nu zong a kua chungah rawl loin a thih tiang a um ve. Anpa nih an nu theih loin rawl a ei hmasa ballo. Annu a pek hmasa hnu longah a ei. Anpa nih nu dang lakah titsa a phoh sualcun a fano hna he anpa rawlchanhmi cu an ei duh ti lo. Cuticun a kua chungah rawl loin an thih tiang an um. Cu tlukin a ral a tthami, titsa a ngeimi, dawtnak a ngeimi, zawnruahnak a ngeimi Vapual cu ai hmelchunhmi kan si. Vapual hi kum 50 tiang an nung i an chan zong asau.
Biakharnak:
Chinram ah milu 500,000 hrong kan um. Ram a bitkauh 13,907 sq mi asi. Hi ram dah ti lo kan ram kan ti khawhmi khoika hmanh a um ti lo. Neihchunhmi ramte asi caah pipu hna nih an thisen, thlanti le nunnak in an rak humhak. Hacang rialin fungzum, cantiang le vainam in an rak kilven. Tuchun ah cu kan ram neihchun cu miphun dang hna kuttoi ah a um.  
Chak-thlang in Hindu, Buddhist le Muslim ram ngan hna nih an kan kulh. Chikkhat ah chilh khomi kan si. Asinain, chan tampi Khuazing nih a kan huhphenh. Rili ralin thawngtha chimtu a hun thlah i, Khrihfa ramah a kan ser. Tulioah cu kan biaknak le zumhnak caah a him lomi upadi tete kha milembia hna nih an ser cuahmah.   
India phunghram nih ILP hmangin ttha tein a humzual komi Mizo miphun nih “kan him hrim lo” tiah “ram le miphun humhak” timi tlangtar serin zingzan an iphawhhlau peng ahcun humzualnak upadi zeitezong a ngei lomi, holh le nunphung dolh cuahmahmi, Arakhan leiin ram le vawlei hun cuh cuahmahmi “Chin miphun” nihcun a let zakhatin iphawhhlau deuh ahau in a lang.  

Acozah nawlngeihnak hmangin an dirpi peng ko buin milu 89% tiang a tammi Kawlmi nih milu 5% hmanh a tling lomi hna lakin “an miphun le an biaknak” cu a him lo tukah an hmuh i, upadi hmangin ihumhak zokzok hauah an ruah ahcun caholh cawn khap cuahmahmi, Cozah rian le milu in khuhchilh cuahmahmi, vailamtung phurpiak cuahmahmi upadi hmangin biaknak phihkhar timh cuahmahmi “Chin miphun” nihcun mitku thaw tein ihthiam awk asi ti lem loin alang. Vapual lungput nih miphun a humhak, langaak lungput nih miphun a tlik taak tawn. Chin miphun hmelchunh cu Vapual asi.

tlerlungthawng_sidebar_feed_AdSense3_1x1_as

Sunday, 01 June 2014 16:17
Salai Van Lian Thang

Comments